Có bao giờ quư vị nhớ đến cái bảng đen đầy phấn trắng có lần đă rơi trên tóc thầy cô giáo của chúng ta không?
"Nhất tự vi sư bán tự vi sư
Phi sư phụ phi đáo nhân
Dù chỉ học thầy một chữ
Hay nửa chữ cũng ghi ơn” ...
Chuyện cổ tích ngày xưa kể rằng khi nước Nam chưa có chữ quốc ngữ theo hệ thống mẫu tự ABC mà c̣n dùng Hán tự viết nét bằng cọ: Có một anh học tṛ thấy một đàn kiến khi kéo nhau bắc cầu qua sông, cả lũ kiến gần như sắp bị ḍng nước lũ cuốn đi, anh động ḷng từ tâm liền bẻ một cành cây bắc cầu cho kiến di chuyển. Kỳ thi Hương năm đó anh làm bài thi, rủi ro một chữ anh viết thiếu một nét nên nếu đọc th́ khác nghĩa, chắc chắn giám khảo đánh rớt, nhưng may mắn thay, chữ mà thiếu nét đă được những con kiến bám chặt vào, nên nét chữ thiếu thành đủ. Giám khảo đă chấm điểm cho anh đậu khoa thi năm đó. Người đời cho rằng kiến đă trả ơn cứu mạng của anh học tṛ từ tâm ấy nên công danh anh được hanh thông.
Sự thực câu chuyện trên đây chỉ là dụ ngôn, mà đă là dụ ngôn th́ không có thật, nhưng nó cũng đem đến cho ta một ư nghĩ “biết ơn” nào đó và cách xử sự trong đời.
Trên sân khấu của nhà
hàng Hương Xưa, tôi nh́n người nam ca sĩ có gương mặt quen thuộc, có cái
nhân dáng quen thuộc và lời ca tiếng hát đó lại cũng quen thuộc nữa. Xin
thưa đó chính là một giáo sư trước đây cách hơn phần tư thế kỷ đă là thầy
tôi. Tôi vui lắm khi nghe tiếng ca ngọt ngào, du dương mang một ước mơ về
t́nh yêu mà người thi sĩ gửi gấm trong thơ, người nhạc sĩ kư thác nỗi cảm
tác trong từng nốt nhạc, cũng như người ca sĩ cố gắng lột tả trọn vẹn nỗi
bâng khuâng, khi nhân vật trong bài ca là t́nh nhân, hay là nỗi dịu dàng khi
nhân vật ấy gần người yêu, rồi nhớ đến ánh trăng khuya của một thuở hẹn họ
t́nh tự mà đă có khi c̣n ở Sài G̣n trong kư ức dấu yêu.
Trong nỗi cảm nhận miên man của cử tọa đang lắng nghe, tôi cho là cả bộ ba Du Tử Lê, Phạm Đ́nh Chương và thầy cũ của tôi đang đứng hát thật là một sự kết hợp tuyệt diệu. Bài "Đêm Nhớ Trăng Sài G̣n", h́nh như nó là một trong những nhạc phẩm mà ông thích thú nên khi hát, ông đă diễn tả đúng mức khi hát bài này. Tuy ông là ca sĩ tài tử, nhưng lại bắt nhịp ca trong nỗi đắm say, ông ngân dài như đưa chúng tôi về với Sài G̣n trong quyến luyến, y như cái tâm trạng mà lúc tôi đau xót rời xa chốn này:
“Đêm về trên bánh xe lăn
Tôi trăng viễn xứ, hồn thanh niên vàng
T́m tôi đèn thắp hai hàng
Lạc nhau cuối phố, sương quàng cổ cây
Ngỡ hồn tu xứ mưa bay
Tôi chiêng trống gọi, mỗi ngày mỗi xa
Đời tan, tan nát chiêm bao
Tôi trăng viễn xứ, sầu em bến nào …”
Thầy tôi, người mang bản tính năng động, ông luôn luôn vui vẻ và thích dí dỏm khi làm MC, ông trẻ trung trong giọng nói, và ông cũng trẻ trung trong tâm hồn. Lúc vừa qua ông hát, đă như lột hết tâm t́nh về những kỷ niệm quê hương như thầm nói:
"Các anh chị em thân mến, ngày xưa tôi đứng trước các em và đằng sau là bảng đen và phấn trắng, ngày hôm nay phía trước tôi đây cũng là các em, nhưng đằng sau tôi không c̣n phấn và bảng đen nữa, thay vào đó là ban nhạc đệm cho tôi hát lên những ca khúc ân t́nh, những hoài niệm của hoài hương và của dĩ văng c̣n rong ruổi trong vùng kư ức cũ của tôi, hay cũng là của chúng ta.
Chỉ tiếc rằng những ngày cũ đó không được kéo dài lâu hơn mà phải đợi hơn một phần tư thế kỷ sau mới được nối tiếp. Thú thực rằng ngày nào tôi c̣n gặp lại các anh chị là ngày ấy vẫn là hạnh phúc cho tôi. Cái hạnh phúc kế tiếp là tôi được hát những ca khúc mà anh chị em thích. Như thế th́ chúng ta đă có những hạnh phúc chung, hay nói khác đi là sở thích hay văn hóa chung, có đúng như vậy không các anh chị?"
Có bao giờ quư vị nhớ đến cái bảng đen đầy phấn trắng có lần đă rơi trên tóc thầy cô giáo của chúng ta không? Có chứ! Nhưng nhiều người không được may mắn như chúng ta, v́ họ học ở trường đời nhiều hơn trường lớp, nhưng họ cũng học được ḷng biết ơn các nhà mô phạm từ những câu chuyện nhỏ, như câu chuyện của Fred Bauer kể dưới đây:
“Hôm đó có người giăi bày tâm sự rằng họ nhận thức được dường như ít khi bày tỏ ḷng biết ơn đối với những người thân sống gần gũi, hay xóm giềng lân cận đă dành cho họ nhiều điều ưu ái. Điều này nói lên rằng tất nhiên là chúng ta không nên đợi đến những ngày lễ lộc, kỷ niệm để mới nói lên lời cảm ơn đối với người thân hay ân nhân mà ḿnh đă từng mang ơn”.
Giá như tôi học được điều ǵ đó về nghệ thuật cám ơn th́ đó chính là: Hăy cám ơn ngay bây giờ, v́ khi nói lên lời cám ơn không những chỉ làm rạng rỡ, mát ḷng ân nhân mà c̣n thể hiện tính văn minh lịch sự của người thọ ơn. Nếu bạn cảm thấy bị hắt hủi, xua đuổi, bạn đừng vội bi quan, yếm thế mà hăy ra tay cứu vớt người khác. Rất có thể đó là phương thuốc giúp bạn t́m lại niềm lạc quan, yêu đời.
Trước khi trở thành nhà văn nổi tiếng, A.J. Cronin từng là một bác sĩ. Hồi ấy, có nhiều bệnh nhân đến yêu cầu Cronin điều trị cho họ chứng bệnh lo âu, hồi hộp, sợ sệt, hay mất niềm tin hoặc luôn ngờ vực. Quư vị nghĩ Cronin xử trí làm sao không? Ông ghi cho họ toa thuốc thật lạ lùng: Toa thuốc “biết nói lời cám ơn” rồi căn dặn bệnh nhân: “Trong ṿng sáu tuần, bạn phải nói lời cám ơn mỗi khi nhận được sự giúp đỡ của bất cứ ai dù đó chỉ là việc mọn. Và để tỏ ra rằng lời cám ơn kia xuất phát từ tấm ḷng thành, bạn hăy mỉm cười với ân nhân khi thốt lên hai tiếng “cám ơn”. Lạ thay, sau sáu tuần điều trị, hầu hết bệnh nhân của Cronin đều cảm thấy bệnh của ḿnh thuyên giảm một cách rơ rệt.
Trong nhiều trường hợp, chúng ta không thể bày tỏ ngay ḷng biết ơn của ḿnh. Nếu rơi vào hoàn cảnh này, bạn không nên thụ động, giữ im lặng măi mà hăy mạnh dạn nói lời cám ơn ân nhân của ḿnh ngay khi gặp lại họ.
Vừa mới đây, tôi có dịp về thăm lại quê nhà trong một thời gian ngắn. Trong khi tôi đếm bước dọc theo đường làng quen thuộc, kỷ niệm thời thơ ấu bỗng dạt dào đến trong tâm trí tôi. Rồi bỗng nhiên trên đường về làng, tôi gặp lại cô giáo Hương. Cô đă gợi trong tôi thời tôi c̣n mài đũng quần trên ghế trường trung học. Năm ấy, tôi ngồi lớp chín. Tôi mê chơi môn đá bóng hơn là chú tâm vào việc học. Hậu quả là tôi bị tụt hậu môn tiếng Pháp. Khi phát giác ra môn yếu kém của tôi, cô giáo Hương nói: “Ồ, học tiếng Pháp có khó khăn ǵ đâu, rất thú vị nữa là đằng khác. Sau bữa cơm chiều nay, em sang nhà cô, cô sẽ chứng minh cho em thấy điều đó”.
Trong nhiều tuần lễ kế tiếp, cô dạy kèm tôi học tiếng Pháp cho đến khi tôi theo kịp chúng bạn. Năm ấy tôi tṛn 14 tuổi. Lần đầu tiên trong đời, tôi nhận ra rằng cô giáo Hương khả kính, vừa tích cực giảng dạy ở trường vừa làm tṛn nhiệm vụ trong gia đ́nh, lại c̣n dành riêng mỗi ngày một giờ để dạy kèm tôi học tiếng Pháp nữa. Sự cố gắng giúp đỡ tôi của cô giáo Hương lúc ấy, tôi xem như là chuyện rất b́nh thường. Nhưng giờ đây, khi gặp lại cô, tôi bỗng nhận thức một cách sâu sắc rằng cố gắng của cô dành riêng để dạy tôi học tiếng Pháp trước đây quả là sự hy sinh vô bờ bến mà hàng năm dài tôi hầu như quên lăng. Tôi chạy đến ôm choàng lấy cô, giọng thổn thức: “Những điều mà cô dành cho em trước đây đă vượt xa nhiệm vụ b́nh thường của một cô giáo. Xin cô nhận ḷng biết ơn chân thành của người học tṛ cũ, dù cho lời cám ơn được thốt lên muộn màng.” Cô đáp lời tôi bằng nụ cười ấm áp, măn nguyện và đôi mắt rạng rỡ niềm tin.
Nếu nhà văn lớn A. J. Cronin viết ra những cám ơn nhân đă dạy dỗ ḿnh nên người th́ tôi lại sực nhớ câu chuyện của người bạn Iran (Ba Tư) mà tôi mới quen. Anh ta kể sau khi Shah hoàng bị lật đổ, chính quyền mới hồi giáo lên thay thế, người lôi thầy giáo ra tra tấn chính là anh, anh bị bắt buộc nếu không làm việc này th́ anh sẽ bị chính quyền mới hành quyết tức khắc, khi thuật lại câu chuyện trên anh buồn lắm và nói anh là nạn nhân của một chế độ vô luân. Người thầy mà anh xúc phạm đến là người thầy tốt, ông đă cố dạy những đứa trẻ tinh nghịch, ông xử phạt chúng theo kỷ luật nghiêm minh của nhà trường. Khi đất nước thay đổi th́ người bạn tôi, và người thầy giáo của đám học tṛ tinh nghịch đă gây cho người thầy cũ cái cảm giác chán chường, rồi cả hai cùng về sống ở vùng băng tuyết phía bắc gần nước Canada, ông thầy th́ sống ẩn dật.
Người Việt Nam chúng ta có những câu nói mà người học tṛ lớn nhỏ đều được giáo huấn như "Không thầy đố mày làm nên", sau này người học sinh đă lớn tuổi lại t́m thấy ư nghĩa của câu nói tôi cho là rất chí lư: "Nhất tự vi sư, bán tự vi sư".
Thật ra mọi việc trong cuộc sống con người cũng tùy thuộc vào môi trường của đứa trẻ sinh sống, hiền lành hay ngỗ nghịch là do t́nh trạng gia cảnh, môi trường của xóm giềng chung quanh hay bạn bè mà chúng kết thân. Có đứa thay đổi tâm trạng hiểu thầy cũ, th́ cũng có đứa ương ngạnh, vẫn cố chấp những chuyện cũ trong vùng kư ức.
Rèn luyện để làm con người đă khó rồi, mà làm sao cho đám học tṛ tinh nghịch, lêu lổng trở nên người hữu dụng cho xă hội lại càng khó hơn, chỉ v́ sự hẹp ḥi, ích kỷ đă in hằn sâu trong tâm thức của chúng.
Cùng với cái tâm t́nh dành cho những ai đă thất bại v́ nạn đổi đời của tháng Tư Đen 75 tại quê hương VN của tôi, họ đă chịu đựng nhiều nỗi cay đắng truân chuyên. Thầy tôi ca bài hát mang nhiều tính chất triết lư của cuộc sống. Đó là bài "Bông Hồng Cho Người Ngă Ngựa", nhạc của Lê Uyên Phương sáng tác, lời thơ Nguyễn Hoàng Đoan. Tôi nghe trong nỗi chua xót và đắng cay, tôi cảm thấy cay đắng v́ lũ học tṛ xưa phản thầy, họ vong ơn với vị thầy cũ, và h́nh như họ vong ơn với nhiều người. Mắt tôi đă cay v́ nước mắt tuôn trào khi nhớ đến hoàn cảnh vị thầy trong khung cảnh băng giá kia, h́nh ảnh ấy vẫn chập chờn trong suy nghĩ của tôi. Giọng ca của thầy tôi bây giờ lại chuyên chở cả một kiếp nhân sinh mà hai người thi sĩ và nhạc sĩ đă đưa vào bài hát này:
"... Không phải là bông hồng
Dành cho người hạnh phúc
Những người không biết khóc
Những người không biết cười
Những người tim bằng đất
Không phải là bông hồng
Dành cho những búp bê
Những búp bê biết khóc
Những búp bê biết cười
Búp bê tim bằng nhựa
Đây là một bông hồng
Gửi về người ngă ngựa."
Sống tại Hoa Kỳ hằng năm người ta có ngày lễ Tạ Ơn (Thanksgiving), mục đích của nó như tên gọi, là tạ ơn đối với những ai giúp đỡ, cưu mang cho cuộc sống này được khá hơn. Nó có thể bao gồm cho t́nh thầy tṛ. Bởi v́: "Không thầy đố mày làm nên”. Người bạn láng giềng nhà tôi lúc trước, nay cư ngụ trong vùng Northwest Houston thuật cho tôi nghe chuyện cũ khi c̣n ở Sài G̣n, là một sinh viên sư phạm đă kể lại những “buồn nhiều hơn vui” trong đời dạy học của mẹ ḿnh, anh suy tư đôi phút rồi kể như sau:
“Tôi c̣n nhớ rất rơ lúc tôi ngồi trầm ngâm trước lá đơn xin thi vào trường đại học cách đây ba năm. Mẹ tôi (một nhà giáo tóc đă bạc, gần ba mươi năm trong nghề) đứng cạnh tôi, nói nhỏ nhẹ: “Con ạ, dẫu sao nghề giáo vẫn là một nghề cao quí”. Mẹ tôi nói hai chữ “cao quí” thật nhỏ và mắt mẹ rưng rưng. Tôi thấu hiểu ước muốn của mẹ tôi. Không cần đắn đo, tôi ghi vào lá đơn: Trường Đại Học Sư Phạm. Tất nhiên trong chọn lựa cũng có phần của tôi.
Sau tháng Tư Đen năm 75, nhà tôi dọn về ở trong một con hẻm sâu. Có một đêm nọ gần chín giờ, một người đàn ông tóc muối tiêu dắt chiếc xe đạp vào hẻm và hỏi t́m nhà cô giáo Hạnh. Khi mẹ tôi ra mở cửa, người đàn ông cúi hẳn người xuống, rụt rè: “Thưa cô, cô c̣n nhớ em không, em là tṛ Huân đây...”. Mẹ tôi ngờ ngợ, có lẽ không nhớ ra. Khi vào nhà nói chuyện, chú Huân kể lại: “Hồi em học lớp 9, ngồi đầu bàn, thường tinh nghịch để chân thẳng ra ngoài. Cô đi lên đi xuống giảng bài say sưa, đụng phải chân em, cô vấp té, đầu va vào bàn... Cô nhớ không? Hồi đó, sợ quá em không nói được một lời xin lỗi với cô. Thế cho nên em ân hận măi cho tới bây giờ. Hơn 25 năm rồi, cô nhỉ?”.
Ở ngoài Trung chú Huân chạy xe ôm, có dịp vào thành phố chú quyết t́m cho được người thầy cũ là mẹ tôi. Để thăm và nói một lời... và chỉ một lời để xin lỗi. Khi trao những chiếc bánh nổ của quê hương miền Trung cho mẹ tôi, chú Huân bùi ngùi nói: “Em có chút quà của miền Trung... để cô nhớ đến tụi em”. Đêm đó là một trong những đêm vui của mẹ tôi.
Có một lần mẹ tôi bị bệnh nằm ở bệnh viện B́nh Dân, một bác sĩ khoảng 40 tuổi cứ ở bên mẹ tôi. Khi mẹ xuất viện, mỗi đêm người bác sĩ ấy lại lội vào con hẻm đến nhà theo dơi sức khỏe cho mẹ tôi. Đó là một học tṛ cũ của mẹ. Anh ấy cứ nhắc đi nhắc lại: “Không có cô, đời em chưa biết ra sao...”. Anh ấy kể: hồi học cấp III, gia đ́nh quá khó khăn, đă nhiều lần anh đă quyết định nghỉ học, nhưng mẹ tôi đến, giúp đỡ, khuyên bảo và anh lại tiếp tục đi học, nay anh đă đậu làm bác sĩ cũng là nhờ mẹ tôi.
Thỉnh thoảng mẹ tôi nhận được những lá thư, những thiệp chúc tết, thiệp báo hỉ... từ phương xa gửi đến. Tất cả đều ghi những lời trân trọng, ân t́nh. Mẹ tôi dành riêng một ngăn tủ ǵn giữ tất cả và thỉnh thoảng mẹ tôi lại giở ra xem, và tôi thấy bà mỉm cười hạnh phúc.
Nhưng đời dạy học của mẹ tôi cũng có quá nhiều những đắng cay, ngậm ngùi thậm chí đến tủi nhục. Có một lần đi dạy về, vừa bước vào cửa mẹ ôm mặt ̣a khóc. Tôi hỏi măi, mẹ mới chịu kể lại rằng: “Mẹ đang dạy trong lớp th́ một người sang trọng đến hành lang, gật đầu ra hiệu muốn gặp mẹ. Mẹ bước ra, người ấy trao cho mẹ một xấp vải và chiếc phong b́, nói: “Xin cô cho cháu nó vào học lại”. Mẹ từ tốn trả lời: “Trường hợp cháu đă quá nhiều lần vi phạm kỷ luật, ban giám hiệu đă quyết định cho nghỉ học. Có ǵ xin ông gặp ban giám hiệu”. Người ấy cứ dúi quà vào tay: “Cô nhận đi, không sao đâu, miễn là lo được cho cháu”. Mẹ nghiêm giọng: “Xin lỗi ông, tôi không lo được, xin ông cứ mang lên ban giám hiệu”. Người ấy bỏ đi và tḥng theo câu nói: “Rách mà làm phách!”. Mà đúng vậy, mẹ càng đeo đuổi nghề, càng ngày càng rách thật. Rách đến mức hồi tôi c̣n nhỏ, mẹ đă từng phải cắt chiếc áo dài cưới của mẹ để may cho tôi một chiếc áo mới, để tôi đến trường ngày khai giảng... Lần ấy mẹ tôi xót nhưng không đau. Lần này vừa đau vừa xót v́ có người đă xúc phạm đến danh dự của bà.
Tôi băn khoăn tự hỏi sao ngành giáo chức của mẹ tôi thê lương và bẽ bàng đến thế. Sách vở th́ lại cho là nghề giáo cao quí lắm mà. Tôi tự hỏi và rồi tự suy nghĩ . . .
Một lần khác, một phụ huynh tổ chức đám cưới cho con trong một nhà hàng sang trọng ở đường Trần Hưng Đạo đă mời mẹ tôi tới dự. Mẹ lọt ở giữa những khách khứa hào nhoáng, mẹ tôi trao chiếc phong b́ là quà mừng cho đôi lứa tân hôn. Vị phụ huynh ấy đẩy tay mẹ tôi ra và từ chối, rồi nói một câu rất tự nhiên: “Tiền bạc đâu mà cô mừng cho cháu. Mời cô cốt là để cô bồi dưỡng cho sức khoẻ”. Nghe xong câu nói đó mẹ tôi cúi mặt, xấu hổ tê tái người và mẹ đă t́m cách lẳng lặng ra về. Đến nhà, vào pḥng, mẹ kéo chiếc chăn đắp lên ngực, mắt mở lớn nh́n lên trần nhà, và nước mắt cứ tuôn trào ...
Tôi không nhớ hết được bao nhiêu lần mẹ tôi đă khóc như vậy. Cứ sau mỗi lần ấy, mẹ lại kéo chiếc hộc tủ có nhiều kỷ niệm đẹp của đời dạy học của ḿnh ra và mẹ im lặng đọc từng lá thư, ngắm từng chiếc thiệp. H́nh như ḷng mẹ thanh thản trở lại, nhưng cuộc sống lúc đó cứ không để yên cho ḷng mẹ thanh thản, lại muôn vàn đắng cay, muôn vạn điều nhức nhối. Vậy mà mẹ vẫn muốn tôi trở thành cô giáo. Năm sau đó tôi ra trường, cũng đứng trên bục giảng trong lớp. “Dẫu sao mẹ nói rằng đó vẫn là một nghề có ích nhất cho đời. Người thầy luôn mở rộng tấm ḷng bao la, quảng đại để chấp nhận những thử thách khó khăn nhất xảy ra cho đời ḿnh, và với tấm ḷng vị tha, người thầy luôn để lại những dấu ấn đẹp cho mỗi cuộc đời...”
Trong những ư tưởng bâng quơ, vui lẫn buồn, tôi ngẫm nghĩ sống mà không biết yêu thương, ơn nghĩa th́ “Sanh Bất Nhược Tử” (Sống mà như chết), chết mà c̣n để lại cho đời những tấm gương sáng th́ “Tử Bất Nhược Sanh” (Chết mà như sống). Vậy th́ người ta tri ân những nhà triệu phú hay tri ân những nhà giáo nghèo? Hỏi tức là đă trả lời, nhà triệu phú cũng sẽ được tri ân như vậy nếu như họ biết làm việc từ thiện mà không khoe khoang cho mọi người biết. Riêng tôi, cảm thấy vô cùng hạnh phúc v́ c̣n được nói hai tiếng “cám ơn” chứ không phải nói lời “rất tiếc”.
Đó là đôi ḍng về người thầy cũ của tôi, hay về vị thầy giáo oan khiên bôn ba sau thời vận Shah hoàng, về cô giáo Hạnh, mẹ của người bạn tôi. Nếu ở đời có những đứa trẻ tinh nghịch, lớn lên bằng ư tưởng hẹp ḥi và cố chấp th́ xă hội cũng có người học tṛ cũ tinh nghịch của cô giáo Hạnh lớn lên trong ư thức biết ơn và bao dung.
Tôi nh́n về hướng vị thầy cũ mang dáng trí thức với đôi kính cận như dạo nào, ông bước xuống sân khấu sau khi hát hai nhạc phẩm nhắc nhớ những kỷ niệm quê hương. Và thông thường th́ ai trong chúng ta cũng có những vị ân sư để ḿnh nhớ về dĩ văng và để tạ ơn các ngài.
Nhân đọc sách của nhà đại văn hào A.J. Cronin, tôi có ngẫu hứng viết bài này kính tặng các nhà giáo, các bạn hữu hiện có mặt trên khắp mặt địa cầu và nhất là đến với những thành viên trong nhóm Đồng Tâm nay đă kết thân thành một đại gia đ́nh đă trải rộng, dài trên nhiều nước của thế giới.
Lời sau cùng tôi muốn nói là cám ơn bố mẹ đă sinh thành dưỡng dục để tôi có được ngày hôm nay, cám ơn các thầy cô đă góp phần dạy dỗ để tôi thành người hữu dụng, cám ơn quê cha đất tổ Việt Nam đă cho tôi những t́nh tự văn hóa dân tộc, và cũng xin cám ơn phấn trắng bảng đen cho tôi những ḍng cảm nghĩ trong bài viết này.