Đặt tên cho con
Nhiều nước, người ta đặt tên cho con v́ mến mộ người nào đó, lấy tên người đó đặt tên cho con ḿnh, như tên Thánh hay các vị anh hùng. hay trong thân tộc. Hoặc giả là có âm thanh êm tai.
Người Việt và người Trung Hoa không như vậy, luôn luôn đặt tên cho con ḿnh mang một ư nghĩa nào đó. Chẳng hạn như con gái ước mong sau này trở nên mỹ nhân th́ chọn tên Mai, Lan, Cúc, Trúc, Huệ, Hồng …, hay các loài chim đẹp như Loan, Phượng… Con trai lựa những tên để mong cho con ḿnh sau này lớn lên trở thành người có tiếng tăm như tên Hùng, Dũng, Mảnh ..., trở nên người có đức hạnh như tên Đức, Nghĩa, Nhân …, trở nên giàu có như tên Phú, Quí … Khi ghét ai, th́ lấy tên cha, mẹ người ḿnh ghét đặt cho tên con, để khi kêu tên con ḿnh, chửi con ḿnh là kêu tên, chửi cha mẹ kẻ thù ghét của ḿnh.
Dĩ nhiên những tên mang những ư nghĩa đẹp không nhiều, nên đặt tên tới lui rồi cũng sẽ bị trùng. Người Việt kiêng cử gọi tên của các bậc vua chúa, quan lại, ông bà của ḿnh. Ngày xưa đi thi phải tránh tên vua gọi là húy, làm bài mà phạm húy chẳng những bị đánh rớt mà c̣n mang tội.
Gánh hát bội ngày xưa, đến làng nào hát người ta phải ḍ hỏi, những ông Hương chức như Hương Cả, Hương Chủ tên chi để họ tránh gọi tên. Chẳng hạn như ông sơ tôi Nguyễn Bá Thanh, phủ hồi hưu ở trong làng, khi hát tuồng có Địch Thanh th́ họ phải gọi trại ra là Địch Thinh.
Do phải kiêng cử tên của vua, quan những bậc trưởng thượng, nhiều khi người ta đặt tên con rất tầm thường. Chẳnh hạn như ông cố tôi tên Suốt, đặt tên bà nội tôi là Thoi, một bà nữa là Kim, đó là những vật dụng may, dệt.
Em của bà cố họ Dương của tôi, đặt tên cho con, cô tôi bảo: “Ông ấy đặt tên, gồm đủ cả làng, không sót một ai: Thôn, Trưởng, Các, Chức, Trùm, Tân, Cựu, Ấu.
Một người nữa là em của bà cố tôi, cũng là em của ông vừa kể, không biết ông ấy có “tứ đổ tường” không, lại đặt tên con: Hạp. Tửu, Sắc, Cầm, Ḱm, Tranh, Chung, Huê, Trắc.
Hồi nhỏ, trong xóm tôi có một ông cùi, khi tôi biết th́, tay, chân bị rút, mũi và tai bị biến dạng nhưng không c̣n bị lở lói ǵ nửa. Cô tôi cho biết, hồi trẻ ông ấy lành lặn, ngày đám cưới của ông ta khi rước dâu về, trên sông có con cá nổi lên, người ta vớt về nấu ăn, không ai bị ǵ cả chỉ có ông ấy bị cùi.
Sau khi bị cùi, ông ấy có người con trai đầu ḷng, ông đặt tên Trân, vài năm sau có người con trai kế, ông đặt tên Năi, vài năm sau nữa hơi thưa ra một chút, bà sanh con gái, ông đặt tên Lợt, và vài năm sau nữa bà sanh thêm một người con gái, ông đặt tên Lạt sau đó, ông cho phép bà đưa về nhà một người đàn ông cũng ở gần đó chẳng xa, về sống chung vợ chồng. Bấy giờ người ta mới biết ông đă đặt con rất chính xác, người con đầu ḷng là con ông, c̣n những người sau không phải con ông nữa.
Gần nhà tôi có ngựi bà con họ Quách, tôi gọi bằng ông. Ông ta “không biết chữ nhứt một”, không giao du bạn bè, con ông ta đặt tên rất ư nghĩa: Tưởng (gái), Vũ (trai), Vương (trai), Công (trai), Phụng (gái).
Chẳng những đặt tên con tránh trùng tên các bậc trưởng thượng, người ta cũng tránh đặt những tên quá tốt sợ bị người “khuất mày khuất mặt” quở, vật chết hay bắt theo hầu. Có nhà sanh, con trẻ bị chết khó nuôi, người ta lựa những tên xấu để đặt cho con như “thằng cu”, “cái tủn” …
Ngày xưa, như đă nói đào, kép hát phải kiêng cử tên vua chúa, các quan chức. Giải trí thuở trước có ǵ ngoài hát bội, Tả quan Lê Văn Duyệt có một gánh hát bội riêng, Thoại Ngọc Hầu cũng có gánh hát bội riêng, trong lăng mộ Thoại ngọc hầu, có 14 ngôi mộ của đào kép và con họ.
V́ sự kiêng cử hoặc v́ ghét các quan, gánh hát cũng thường bày tṛ chửi xéo, người ta kể rằng có hai anh hề ra diễn, để chửi xéo Tả quan, một anh nói:
- Tao đố mày, trên đời này có chi không phải đực, không phải cái.
- Trên đời này, không đực th́ cái, có giống chi không phải đực không phải cái, tao chịu thua, nhưng mày phải giải thích cho đứng nghe, không đúng mày biết tay tao!
- Có thiệt tao mới đố chớ !
- Vậy là chi ?
- Dễ ợi mà mày cũng không biết, đó là con thằn lằn!
Tôi có biết chuyện đặt tên liên quan tới ông Đại Hương Cả của làng tôi, nhà ông cách nhà tôi một căn nhà khác, tôi gọi ông là ông Năm, chắc là hàng xóm chớ không phải bà con.
Ông Năm có người cháu, vợ mới sanh con gái. Ba hôm sau, ông mặc áo dài, khăn đống và con trai mang khai trầu rượu tới nhà người cháu này, sau khi an vị ở nhà người cháu, con trai ông rót rượu ra chung, ông ôn tồn nói với cháu:
- Uống chung rượu đi cháu, cậu có việc phải nhờ đến cháu!
- Dạ ! cháu là con cháu, cậu có chi dạy xin cứ dạy bảo, cháu làm theo, cháu đâu dám uống rượu của cậu.
- Cháu đă nói vậy, th́ để cậu nói, cháu mới đặt tên cho con của cháu, nên hôm nay cậu đến đây, xin cháu đặt tên khác, cho cậu xin lại tên ấy v́ là tên bà thân của cậu.
Thế là người cháu quỳ xuống, lạy lấy lại để thưa với ông cậu Đại Hương Cả của ḿnh.
- Thưa cậu! Vợ chồng cháu không được biết tên bà, cậu đă dạy nay cháu mới biết, cho cháu xin đến ngày mai nấu nồi chè đặt lại tên khác, cháu không dám phạm thượng, xin cậu tha lỗi cho.
Bác tôi biết chữ Nho, nhưng không hiểu sao bác đạt tên cho con gái Huỳnh Dung Vặn, vào khoảng năm 1960 chị ấy đi làm Thẻ Căn Cước. Toán Căn Cước ở tỉnh về làng làm Thẻ, gọi tới tên Huỳnh Dung Vặn chị ấy bước vào, anh chàng phụ trách nói:
- Tôi gọi Huỳnh Dung Vặn, bộ chị không nghe rơ hay sao chị lại vào đây ?
- Th́ anh gọi tôi mới vào !
- Tôi nói tôi gọi anh Huỳnh Dung Vặn chớ không gọi chị!
- Tôi tên Huỳnh Dung Vặn, khai sanh tôi nè!
Bấy giờ, anh chàng làm Căn Cước mới hiểu chị ấy thật là tên Huỳnh Dung Vặn. Đến khoảng 10 năm sau, anh tôi làm Ủy viên Hộ tịch, bác tôi đi làm khai sanh cho cháu nội. Anh tôi cẩn thận nói với bác:
- Thưa Bác Hai, trong sổ bộ Khai Sinh không được sửa chữa, chắc Bác dă chọn cẩn thận rồi, muốn đặt tên chi ? Bác cho con biết con ghi vào.
Bác tôi không suy nghĩ nói:
- Nó thứ hai. Bác gái mầy với tao đặt nó là Huỳnh Thị Hai.
Vậy th́ để con viết vô, rồi bác kư tên người đứng khai. Sau khi làm xong Bác tôi rời trụ sở Hội Đồng Xă ra về, được một lúc bác ấy quay trở lại, nói với anh tôi:
- Bác muốn sửa tên nó.
- Thưa Bác không được, con đă giải thích cho Bác biết rồi không sửa chữa sổ bộ được, luật pháp đă quy định vậy. Con không làm theo ư Bác được.
Bác ấy suy nghĩ một chút rồi hỏi:
- Thêm được không ?
- Dạ được!
- Vậy th́ thêm cho Bác Huỳnh Thị Hai Suyển.
- Huỳnh Thị Hai được rồi! Bác thêm chi tên Suyễn nữa ?
Bác không suy nghĩ, giải thích:
- Ậy! Nó bị bệnh suyễn. Nên đặt nó tên Suyễn cho dễ nhớ!
V́ để cho dễ nhớ đó, nên có người mang tên Lượm, đó là con nuôi, như người ta lượm được từ ngoài mang vào nhà, có người mang tên Rớt, v́ người đó bị sanh rơi rớt ở ngoài đồng, ngoài đường chớ không phải ở nhà hay nhà bảo sanh.
Trong gia đ́nh tôi “tên cử, chữ đọc”, nên không có ai thứ Út, cũng như mọi người Nam đều không có anh cả, chị cả. v́ người ta cho thứ Cả là đầu tộc, phải đi về Bắc hay Trung giữ Từ đường, gia đ́nh phải ly tán.
“Nhập giang tùy khúc, nhập gia tùy tục”. Những tên Justin, Jason, Davis, Tristine. Leyna …. sẽ thay hết những Hùng, Dũng, Nhân, Nghĩa, Cúc, Lan, Thúy … H́nh như người ta có quan niệm phải đặt tên Mỹ cho người Mỹ dễ đọc và nhất là phải thay đổi nhanh chóng trăm phần trăm, để ḥa vào ḍng chính người Mỹ.
Có những hôm tôi thấy ḿnh bị lạc lỏng, không phải lạc trong đám người Mỹ xung quanh mà lạc lỏng trong chính người Việt của ḿnh, như ḍng nước chảy ngược, như bầy cá hồi.
Louisville, ngày 11-1-2011