TrÜ

TrÜ©ng tôi

*

Vì m¶t Nhóm c¿u h†c sinh Cao Th¡ng Çã hình thành, tôi muÓn vi‰t m¶t bài vŠ trÜ©ng Cao Th¡ng, nhÜng còn nh»ng trÜ©ng khác, tôi Çã mài Çûng quÀn trên bàn gh‰ ª Çó thì sao, cho nên tôi muÓn vi‰t Çû h‰t nh»ng trÜ©ng, nhÃt là nh»ng ngôi trÜ©ng nhÕ, trÜ©ng làng, trÜ©ng ÇÀu Ç©i tôi Çã cÆp vª Ç‰n h†c.

Tôi sinh ra ª m¶t cù lao sông HÆu, nhà cûa cha mË tôi nhìn ra sông, con sông nhÕ thu¶c sông HÆu Giang, chåy d†c theo con l¶ Çá ÇÜ©ng Long Xuyên Châu ñÓc, ai Çã tØng Çi xe Çò trên ÇÜ©ng nÀy, së nghe t§i ÇÎa danh B¡c Næng Gù. Tên Ãy theo tôi mÃy anh xe Çò ngày xÜa Çã quen miŒng, Ç¥t sai tên. Vì chi‰c B¡c Ãy chåy tØ ch® Bình MÏ Çi sang vùng thánh ÇÎa Hòa Häo, nÖi Çó là sông HÆu Giang, bÎ cù lao chia thành nhiŠu nhánh, có m¶t nhánh chäy qua làng tôi, Çó là cù lao Næng Gù, m¶t nhánh n»a chäy qua nÓi v§i TiŠn giang. Chi‰c b¡c Ãy không phát xuÃt tØ Næng Gù, không chåy t§i Næng Gù, nó chÌ chåy ngang qua trên ÇÜ©ng chåy cûa nó, nhÜng chåy gÀn Çuôi cûa m¶t cù lao kia hÖn là ÇÀu cù lao Næng Gù, cho nên Næng Gù và chi‰c b¡c Ãy không có gì dính dáng nhau, và cù lao Næng Gù có ghi trong ñåi Nam NhÃt ThÓng Chí, nay là làng Bình Thûy, huyŒn Châu Phú, tÌnh An Giang.

Tôi Çã Çi hÖi xa m¶t chút, xin trª låi bên kia sông là con l¶ Çá ÇÜ©ng Liên TÌnh 10, nÓi liŠn Long Xuyên Châu ñÓc, bån có bi‰t tåi sao g†i là Liên TÌnh 10 không ? Ngày xÜa sau khi Løc TÌnh mÃt luôn vào tay Pháp, h† chia ÇÃt Nam Kÿ ra làm 20 TÌnh, m‡i TÌnh x‰p theo ThÙ T¿ sau Çây : 1. Gia ñÎnh, 2. Châu ñÓc, 3. Hà Tiên, 4. Råch Giá, 5. Trà Vinh, 6. Sa ñéc, 7. B‰n Tre, 8 Long Xuyên ... Ç‹ dÍ nh§, ngÜ©i ta ghép thành m¶t bài TÙ TuyŒt :

Gia Châu Hà Råch Trà

Sa B‰n Long Tân Sóc

Thû Tây Biên MÏ Bà

Ch® Vïnh Gò CÀn Båc.

TÌnh Châu ñÓc thÙ t¿ 2, tÌnh Long Xuyên thÙ t¿ 8, do Çó hai tÌnh c†ng låi là 10. Ghe ngày xÜa cÛng có sÓ, ví dø ghe nào sÓ HF 1 là ghe cûa chû ª Gia ñÎnh, HF 6 là ghe cûa chû ª Sa ñéc. Tôi låi Çi xa n»a rÒi.

Bên kia sông có m¶t ngôi trÜ©ng, xây tÜ©ng gåch, l®p ngói móc, có ba l§p và m¶t cæn phòng nhÕ, bên tay phäi chØng b¢ng phÀn ba l§p h†c, các l§p n¢m trên nŠn xây Çá cao hÖn sân trên m¶t thÜ§c tây, chú tôi dåy và làm TrÜªng giáo cûa TrÜ©ng nÀy, th©i Pháp tên cûa nó là ECOLE DE BµNH M³, hÒi m§i dåy, chú tôi ª ngay phòng bên cånh l§p, sau chú tôi cÃt nhà bên cånh trÜ©ng, sau n»a chú tôi mua ÇÃt trong làng, d©i nhà vŠ bên cù lao, hàng ngày Çi dåy, chú tôi bÖi xuÒng qua sông chª theo con và cháu Çi h†c.

Cách nhà tôi chØng 200 thÜ§c, cÛng có ngôi trÜ©ng làng, cÛng xây giÓng nhÜ ngôi trÜ©ng Bình MÏ, nhÜng xây thÃp hÖn, nŠn chÌ cao hÖn sân chØng 4 tÃc tây, và có xây lan can ngæn chia gi»a hành lang v§i sân trÜ©ng. TrÜ§c sân trÜ©ng có trÒng mÃy cây Ô Môi, gÀn T‰t ô Môi tr° hoa màu tím trông rÃt ÇËp, trái ô môi b¢ng cÜ©m tay dài tØ 3. 4 tÃc Ç‰n m¶t thÜ§c, bên trong có nh»ng mi‰ng ngæn, cách nhau chØng ÇÀu Çûa æn, m‡i mi‰ng nÀy có cái h¶t dËp và có nh»ng cÖm màu nâu sÆm Çen, æn nó ng†t, æn nhiŠu bÎ táo bón, nhiŠu ngÜ©i rÃt thích æn ô môi.

Tôi sanh næm Tân Tœ (1941), lúc tôi bi‰t, hàng ngày chú tôi bÖi xuÒng sang sông, chª theo anh tôi, con chú tôi, do Çó cha tôi cÛng cho tôi theo anh sang bên kia sông h†c, anh tôi l§n hÖn tôi ba tu°i nên h†c v§i chú tôi dåy chung trong m¶t l§p, hai trình Ç¶ Cour Moyen và Cour Supérieur, ai ª Châu ÇÓc bi‰t thÀy giáo Huÿnh Bá NhŒ Ãy là chú tôi.

Tôi h†c Cour Élémentaire v§i thÀy giáo Lê Væn Th†, thÀy vª lòng cûa tôi, ai là h†c sinh Cao Th¡ng có b¢ng Tú Tài KÏ ThuÆt, lÆt phía sau lÜng, có th‹ thÃy ch» kš và tên cûa ngÜ©i vi‰t b¢ng Lê Væn Th†, Çó là thÀy tôi, sau nÀy vŠ làm viŒc tåi Phòng Khäo Thí Nha KÏ ThuÆt H†c Vø.

TrÜ©ng ÇÀu Ç©i nÀy tôi có nhiŠu k› niŒm, tôi nh§ sau khi Çi h†c Çã mÃy ngày, m¶t hôm tÆp vi‰t, thÀy tôi bäo lÃy thÜ§c gåch hàng, tôi không có thÜ§c vØa khóc vØa chåy sang l§p anh tôi Ç‹ mÜ®n cây thÜ§c cûa anh Ãy. Chú tôi Çang ngÒi dåy ª bàn thÀy giáo, thÃy tôi vØa khóc vØa lÃy thÜ§c Çi vŠ l§p, chú bäo tôi :

-          Nín Çi! ñi h†c mà khóc cái gì !

Tôi nh§ m‡i l§p có hai dãi bàn, có 2 tÃm bän Çen, m‡i bän Ç¥t n¢m trên m¶t cái giá, bàn thÀy giáo d¿a tÜ©ng n¢m gi»a hai tÃm bän, tôi ngÒi bàn ÇÀu, phía tay phäi cûa tôi là anh h†c trò tên ñ¶, nhà anh ª phía tay trái cûa trÜ©ng, cách mi‰ng ÇÃt trÓng, bên tay trái cûa tôi là Trai và k‰ bên Trai là Lê Væn Khäi con cûa thÀy. HÒi nhÕ chúng tôi thÜ©ng g†i là trò ñ¶, trò Trai, trò Khäi.

M¶t hôm thÀy kêu Trai Ç†c bài, Trai ÇÙng lên Ç‹ nhìn bän Ç†c, Khäi và tôi m‡i ngÜ©i m¶t bên n¡m quÀn xà lÕn cûa Trai, Trai ch£ng Ç‹ š, ÇÙng lên, quÀn bÎ tu¶t xuÓng, Trai phäi ngÒi xuÓng. ThÀy tÜªng Trai không vâng lŒnh, ThÀy g†i lên Çánh Trai h‰t mÃy khÈ tay, t¶i nghiŒp Trai bÎ khÈ tay mà ch£ng than phiŠn chúng tôi, lÀn khác ThÀy g†i, Trai ch£ng dám ÇÙng lên, ThÀy ÇÎnh khÈ tay n»a, có vài anh h†c trò l§n bÃt mãn liŠn mét v§i ThÀy nguyên do vì chúng tôi n¡m chi‰c quÀn xà lÕn Trai không dám ÇÙng lên.

Thầy Lê Văn Thọ, Huỳnh Ái Tông, Lê Văn Khải (Ảnh 2008)

Bi‰t rõ lš do, thÀy g†i Khäi và tôi lên bàn, thÀy lÃy cây thÜ§c bän ( cây thÜ§c dài chØng 2 thÜ§c, thÀy giáo dùng Ç‹ chÌ lên bäng giäng bài), b¡t chúng tôi chúm næm ngón tay låi, thÀy Çánh hai chúng tôi m‡i ÇÙa 3 cái, Çau ôi là Çau thÃu xÜÖng tØ Çó chúng tôi không dám n¡m quÀn Çùi trò Trai n»a.

Độ, Tông gặp lại sau 63 năm (Ảnh 2009)

Trong sân trÜ©ng vŠ phía nhà trò ñ¶ có cái Çu, chúng tôi tha hÒ Çánh Çu, h†c trò gái chÖi chuyŠn chuyŠn hay nhäy Çây, ho¥c h† chÖi cò cò, sân trÜ©ng phía nhà trò Trai có m¶t cây, mùa Hè hoa nª ÇÕ, m†i ngÜ©i ÇŠu g†i là ñiŒp Tây, có lë hÒi xÜa trong Nam không có thÙ cây nÀy, Pháp Ç‰n rÒi h† trÒng g†i là ñiŒp Tây, cÛng nhÜ gi»a sân Çình làng tôi có trÒng cây ChuÓi Tây. Sau nÀy tôi m§i nghe ñiŒp Tây là PhÜ®ng VÏ. Ÿ cånh Çó có cây dØa cao bÎ sét Çánh cháy phân n»a nh»ng tàu lá. Trai k‹ cho chúng tôi nghe, ban Çêm ª Çó có con qu› mË vào nh»ng Çêm mÜa lâm râm hay tr©i không træng, tÓi thui, con qu› mË ru con ngû, ti‰ng ru länh lót, ti‰ng võng ÇÜa c†t kËt, nên m¶t hôm tr©i mÜa, Thiên lôi Ç‰n c¡m c© trên Ç†t cây dØa, rÒi ông Tr©i Çánh m¶t cái rÀm, cây dØa bÎ cháy lá, cây ñiŒp Tây bÎ gäy nhánh, Trai còn d¥n chúng tôi, khi nào tr©i mÜa coi chØng bÎ Tr©i Çánh, Çi dÜ§i mÜa thÌnh thoäng nên r© lên ÇÀu coi có bÎ Thiên Lôi c¡m c© không, n‰u bÎ thì rút c© ném xuÓng ÇÃt mà chåy, còn ª trong nhà thì d†n cÖm ra mà æn, ai æn cÖm ông Tr©i không bao gi© Çánh, vì ‘’ Tr©i Çánh còn tránh bºa æn ‘’. Chúng tôi ai cÛng say sÜa nghe Trai k‹ chuyŒn Tr©i Çánh, vØa s® ma vØa s® tr©i Çánh và cÛng phøc Trai bi‰t nhiŠu.

Có m¶t lÀn trò Hàn, ngÒi ª cuÓi l§p thÀy g†i tÆp Ç†c, Çánh vÀn ch» TÔI, trò Hàn cÙ Çánh vÀn T, Ô, TÔ, I, TUI, thÀy dåy: ‘‘ MÀy phäi Çánh vÀn T, Ô, I, TÔI ‘’, trò Hàn : ‘’ Då ‘’, rÒi cÛng cÙ T, Ô, TÔ, I, TUI, thÀy Çánh mÃy lÀn, trò Ãy cÛng cÙ TUI ch§ không làm sao Ç†c TÔI, thÀy bÕ qua, g†i trò khác.

ThÀy dåy h†c, h‰t gi© thÀy kéo kËo, Ç‰n ra chÖi thím bán kËo kéo cho chúng tôi æn, m¶t lÀn gi© ra chÖi, tôi ª ngoài sân chú tôi Ç‰n bên móc ví, lÃy cho tôi m¶t c¡c, tôi nh§ t© giÃy Hào hay mÜ©i xu Ãy là m¶t t© giÃy nho nhÕ, in màu vàng, còn t© giÃy hai Hào l§n hÖn m¶t chút, in màu nâu, ÇÜ®c tiŠn chú cho, tôi chåy mua kËo kéo æn, kËo xÓp dòn, bên ngoài còn dính l§p b¶t tr¡ng, nh© Çó nh»ng cây kËo Ç‹ chung không dính v§i nhau. KËo Ãy làm là dùng ÇÜ©ng nÃu (g†i là th¡ng) cho Ç¥c låi, rÒi dùng Çûa kéo nó ra, nhÆp nó låi rÒi kéo nó ra, cÙ kéo ra, kéo vô cho Ç‰n khi thành kËo, nên g†i là kËo kéo.

HÒi Çó trai gái h†c chung, con gái cha mË cho Çi h†c rÃt ít, l§p trên tôi có chÎ PhÃn, l§p tôi có cô Phe và nh»ng trò gái khác tÃt cä ÇŠu Ç‹ tóc dài, kËp låi phía sau lÜng.

Sau Çó ViŒt Minh cÜ§p chánh quyŠn, Thanh Niên tiŠn phong tÆp h†p thành hàng ngû, h† vác tÀm vông våt nh†n, tÆp Çi t§i, Çi lui v§i hàng ngang, hàng d†c, rÒi h† tÆp vÕ, rÒi chú tôi và ThÀy Th† bÕ TrÜ©ng vŠ tÌnh, trÜ©ng gÀn nhà tôi thÀy giáo cÛng bÕ Çi, cä hai trÜ©ng ÇŠu Çóng cºa, h†c trò nhÕ tu°i ÇÜ®c ª nhà chÖi, l§n tu°i hÖn lo công viŒc ÇÒng áng, ban Çêm thanh niên ª làng tôi chèo ghe qua bên kia sông Çào ÇÜ©ng, ch¥t cây cän l¶, ban ngày dân bên kia sông bÎ b¡t Çi lÃp ÇÜ©ng, phá cän cho xe nhà binh, xe Çò chåy. ThÌnh thoäng Tây Tr¡ng, Tây Çen Çi bÓ ráp, tuy nhÕ tôi cÛng phäi chåy theo mË theo anh. Có m¶t hôm tôi thÃy m¶t chi‰c tàu l§n l¡m, lÃy lá dØa che phû ª trên, ghé vào trÜ©ng tôi ª mÃy hôm, nh»ng ngÜ©i ª trên tàu thÃp lùn, cha tôi bäo Çó là lính NhÆt.

Nh§ låi næm Ãy là næm ƒt DÆu 1945, tôi sanh næm 1941, nhÜ vÆy tôi Çi h†c s§m l¡m, m§i có 4 tu°i, ngÜ©i ta chÜa t§i tu°i cÆp vª Ç‰n trÜ©ng thì tôi Çã bÎ thÃt h†c rÒi.

Sau khi chú tôi vŠ TÌnh m¶t th©i gian, cha tôi ÇÜ®c thÜ cûa chú, bäo anh tôi và con cûa ngÜ©i chú khác, bÖi xuÒng sang sông chª tû sách cûa chú, Çem vŠ Ç‹ ª nhà tôi, m¶t hay hai næm sau chú tôi m§i vŠ mª tû lÃy sách mang Çi, cha tôi mÜ®n låi b¶ sách Çåo Ni‰t Bàn Tåp Chí, cô tôi không chÒng ª chung nhà, mÜ®n gi» låi b¶ Ti‹u Thuy‰t ThÙ Bäy và chú tôi Ç‹ låi mÃy quy‹n sách Luân Lš, Cách Trí, QuÓc Væn Giáo Khoa ThÜ các l§p ñÒng ƒu, D¿ BÎ và Cao ñ£ng, cho anh em tôi h†c.

Cha tôi làm HÜÖng SÜ, các thÀy giáo bÕ trÜ©ng Bình Thûy ra Çi, giao chìa khóa trÜ©ng låi cho cha tôi, có dåo anh Hai tôi Çi Tân Châu h†c dŒt väi, väi dŒt tØ bông väi g†i là väi ta, s®i chÌ to nên väi dÀy, trông thô, còn dŒt tØ s®i tÖ cûa tÀm, s®i tÖ rÃt nhÕ, väi mÎn và ch¡c g†i là løa, quÆn Tân Châu ª Châu ñÓc n°i ti‰ng là Løa MÏ A cÛng g†i là Lãnh MÏ A, có lë vì løa Ãy m¥c vào nó mát lånh nên g†i là Lãnh, quÀn Lãnh MÏ A m§i may, m¥c Çi nghe s¶t såt, chÌ có m¶t màu Çen, nhu¶m v§i trái Måt NÜa, chÌ dùng may quÀn cho phø n» và giá rÃt Ç¡c tiŠn.

RÒi m¶t th©i gian sau väi nhÆp cäng, anh tôi không công æn viŒc làm, lÃy chìa khóa cùng v§i anh Hoài mª cºa trÜ©ng, lÃy l§p dåy tÜ, tôi không có Çi h†c, dåy vài tháng anh tôi bÕ Çi Sàigòn làm cho nhà thuÓc Nhành Mai, ª bên hông ch® Sàigòn sÓ 36 Saboraine sau Ç°i là Tå Thu Thâu, chuyên bán thuÓc dán Con R¡n và thuÓc DÜ«ng Thai. Còn thÀy Hoài sau làm chû nhà thuÓc Bình Sanh, chåy ghe máy bán kh¡p nÖi trong vùng Long Xuyên, nhÜ SÖn ñông Mãi Võ. Næm 1969, Çi lính vŠ phép g¥p ÇÜ®c anh trong quán nhÆu tåi thÎ xã Long Xuyên, cøng v§i anh m¶t ly tràn ÇÀy b†t bia.

RÒi lúc nào Çó chú NguyÍn Hoa HÄu lÃy trÜ©ng mª l§p dåy tÜ, chú là con cûa thÀy giáo NguyÍn Væn ñe, tôi nghe nói ông Bäy ñe hÒi Çó dåy tåi Long Xuyên, chú tôi theo h†c v§i ông, sau ông Ç°i Çi dåy trÜ©ng tÌnh Sa ñéc. Chú Hai HÄu cÛng nhÜ anh Hai tôi có Çi h†c l§p nhÙt trÜ©ng tÌnh, nhÜng cä hai không ÇÆu ÇÜ®c b¢ng Primaire. Cha tôi cho tôi Çi h†c v§i chú Hai, l§p h†c nÀy chÌ có m¶t dãi bàn, m‡i bàn rÃt dài, Çóng ván sao dÀy gÀn 2 phân nên rÃt ch¡c và n¥ng khÕi chê. L§p h†c chÌ có m¶t cºa và m¶t lÓi vào ra, m¶t bên là tÜ©ng m¶t bên là dãi bàn h†c, hai cºa s°, hai tÃm bän và cái bàn thÀy giáo, trên tÜ©ng có treo tranh vë khá l§n cänh b‰n tàu và ch® Sàigòn, nh»ng hôm tr©i mÜa l§p tÓi tù mù vì không có Çèn Çóm chi cä.

TrÜ©ng có m¶t cái trÓng, chú Hai không treo lên, Ç‹ nó ª gÀn bàn chú ngÒi và chÌ mình chú Çánh trÓng vào l§p, trÓng ra chÖi, trÓng tan trÜ©ng, chú Çánh b¢ng cái dùi to chØng b¡p tay, có nhiŠu hôm giÆn quá khi dåy h†c trò không hi‹u, không thu¶c bài, chú s£n tay quÖ cái dùi trÓng Çánh luôn l†c trò vào lÜng nghe thình thÎch gÀn giÓng nhÜ chú Çánh trÓng tan trÜ©ng.

M¶t hôm chú dùng cây thÜ§c kÈ Çánh luôn vào m¥t trò ñÖn, cây thÜ§c Ãy là cây thÜ§c vuông b¢ng gÕ, bÓn cånh cûa nó ÇÜ®c ngÜ©i th® m¶c khéo tay xÈ bÓn ÇÜ©ng, khäm vào Çó 4 mi‰ng thau, là cây thÜ§c cÜng cûa h†c trò nhà giàu, cånh thÜ§c Çó chú Çánh vào xÜÖng gò má trò ñÖn tét m¶t ÇÜ©ng chäy máu, gi© ra chÖi tôi phäi ÇÜa trò ñÖn vŠ nhà, lÃy muÓi b†t chÃm mi‰ng nÜ§c xát vào ch‡ v‰t thÜÖng, trò ñÖn t¶i nghiŒp lo s® than thª v§i tôi : - Tao bÎ vÀy, vŠ nhà cha tao thÃy, ch¡c °ng Çánh tao n»a.

ñ‰n næm 1950, chú Hai HÄu, tôi thÜ©ng g†i là Chú Hai ch§ không g†i thÀy, t° chÙc cho h†c trò xuÓng Long Xuyên thi, m¶t sÓ Çóng góp tiŠn thuê m¶t chi‰c ghe, xuÓng ÇÆu ª b‰n sông gÀn trÜ©ng Nam Ti‹u H†c Long Xuyên Ç‹ d¿ thi, gia Çình tôi có ngÜ©i quen làm Police ª dãi phÓ gÀn Råp hát Thanh Liêm, tôi và ngÜ©i em con ông chú ª Çó, ngày Çi thi tôi ngÒi ª phòng h†c c¶t tràm, l®p lá vách cÛng không che ÇÜ®c kín, dãi Ãy sát v§i hàng rào dây kÈm gai, phía sau là ao, hÒ, có nhà vŒ sinh cÃt trên ao cá, h†c sinh muÓn Çi còn phäi Çi qua chi‰c cÀu khÌ b¢ng tre, sau nÀy ch‡ Ãy lÃp Çi Ç‹ xây TrÜ©ng Trung H†c Thoåi Ng†c HÀu.

Sau m¶t ngày thi, tôi vÅn vŠ ª nhà quen, Ç‰n hôm kêu Résulta, lúc Ãy chØng 10 gi© sáng, tôi không rõ có bao nhiêu thí sinh thi, nhÜng Çi nghe lèo tèo chØng vài chøc lÓ nhÓ ÇÙng ch© ª gi»a sân c©, m¶t ông thÀy giáo ra ÇÙng trên cái gh‰ gi»a sân trÜ©ng, b¡t sï tº phäi x‰p hàng, xong ông ta m§i lÃy cái loa làm b¢ng kÈm, sÖn tr¡ng Ç†c danh sách nh»ng ngÜ©i ÇÆu, gÒm có sÓ báo danh, h† tên và nÖi sanh.

Tôi nghe Ç†c tên Huÿnh H»u Tâm ÇÆu, Tâm ÇÙng gÀn Çó cÛng nghe nhÜ th‰, còn tôi không có tên, bi‰t mình Çã thi r§t, tôi ra b‰n xe Çi vŠ nhà.

XuÓng xe, tôi lo s® vŠ nhà së bÎ cha tôi Çánh Çòn vì thi r§t, chÎ tôi bÖi xuÒng qua Çón, chÎ hÕi :

- ñi mÃy ngày nay thi ÇÆu hay r§t ?

Tôi buÒn bä Çáp :

- R§t rÒi chÎ Ba.

ChÎ tôi mïm cÜ©i nói thêm:

- VÆy là tØ nay thay h† Ç°i tên thành Bùi KiŒm rÒi!

Nghe chÎ nói tôi còn buÒn hÖn, xuÒng chÎ tôi chÜa cÆp b‰n, có m¶t anh hàng xóm tên là VÜÖng TriŠu Hón, næm Ãy anh ta cÛng gÀn næm mÜÖi, thÃy tôi anh ta hÕi :

- Sao chú mÀy ÇÆu r§t ?

Tôi buÒn bä trä l©i :

- R§t rÒi anh Næm!

ñúng ra vŠ vai v‰ anh ta phäi g†i tôi b¢ng anh, nhÜng anh ta Çã tr¶ng tu°i, låi Ç‹ râu thành ra mÃy anh chÎ em tôi ÇŠu g†i anh ta b¢ng anh. Anh ta cÜ©i ruÒi nói v§i tôi :

- CÆu Ba có m¶t bÀy dê, mÀy së làm ông Tô Võ, chæn dê Ç‰n khi nào dê Ç¿c ÇÈ thì m§i thôi Çó nghe mÆy!

Tôi Çã s® bÎ Çòn, anh ta nói Çùa, tôi không mÃy vui, tØ ch‡ xuÒng cÆp b‰n vŠ t§i nhà chØng 200 thÜ§c, anh Næm Hón nói xong Çi vŠ nhà cûa änh, tôi Çi vŠ nhà tôi, hai hÜ§ng khác nhau, còn låi m¶t mình, tôi tÜ tÜªng, cha tôi trÜ§c kia æn chay trÜ©ng ÇÜ®c 10 næm rÒi bÎ lao ph°i, Çi bŒnh viŒn Long Xuyên ÇÜ®c Bác Sï Bàng trÎ h‰t, khuyên dÙt cha tôi æn m¥n, và có ngÜ©i khuyên nuôi dê, lÃy s»a dê uÓng cho b°, vì vÆy cha tôi nuôi m¶t bÀy dê B¡c Thäo, giÓng to con, màu tím lÓm ÇÓm tr¡ng, s»a nhiŠu. N‰u thi ÇÆu, tôi có th‹ xuÓng tÌnh h†c l§p Nhì, còn nay thi r§t, nhà cha mË tôi låi không dÜ æn dÜ Ç‹, anh k‰ tôi Çang h†c ª Long Xuyên, nên tôi phäi ª nhà chæn bÀy dê là cái ch¡c, dê thÙ chi cÛng æn, phäi chæn gi» Ç‹ chúng ÇØng æn cûa ngÜ©i ta, låi còn phäi trông nom bäo vŒ chúng Ç‹ khÕi bÎ chó c¡n.

VŠ tích Tô VÛ, tôi Çã nghe ngÜ©i ta nói, ngày xÜa ông ta làm quan, vua Hán phái Çi sÙ sang Hung Nô, vua Hung Nô không coi sÙ ra chi, b¡t Çày ông Tô VÛ Çi chæn dê, dåy r¢ng khi nào dê Ç¿c ÇÈ thì tha cho vŠ Hán. Khi bÎ Çày chæn dê, ông Tô VÛ vÅn coi mình là sÙ giä, vŠ sau vua Hán cho quân Çánh Hung Nô, tìm ra Tô VÛ râu tóc båc phÖ, tay vÅn cÀm c© sÙ rách nát te tua.

BÜ§c vào nhà, cha tôi Çang vë tranh, không nhìn tôi, ông hÕi :

-          Thi ÇÆu r§t mÆy ?

Tôi trä l©i ngay :

-          Då r§t rÒi cha!

-          VÆy thì mÀy cÛng n‰m ÇÜ®c mùi thi cº!

Cha tôi không nói thêm n»a, tôi mØng vì khÕi bÎ Çòn, anh em tôi s® nh»ng trÆn Çòn cûa cha, Çánh mà không cho khóc, không cho ai can, má hay cô tôi can thì chúng tôi còn bÎ Çòn nhiŠu hÖn.

Khi tôi xuÓng tÌnh d¿ thi, tôi ª nhà anh Police quen, còn anh tôi ª tr† dÜ§i Cái SÖn, lúc thi r§t ra vŠ tôi cÛng không nói cho anh tôi hay. Vài hôm sau Ç‰n Chû NhÆt, anh tôi vŠ, g¥p tôi ngoài sân, anh cÜ©i nói v§i tôi :

- Thi ÇÆu rÒi sÜ§ng quá hé!

Tôi næn nÌ anh tôi :

- Thôi mà! Thi r§t rÒi anh còn mÌa mai n»a chi vÆy ?

- Không mÀy thi ÇÆu rÒi mà!

- Thôi Çi anh Öi, tôi ÇÙng gÀn ông thÀy cÀm cái loa, °ng Ç†c tên th¢ng Tâm con chú Chín, ch§ Çâu có tên tôi!

Anh tôi cäi låi :

- Sao kÿ vÆy ? Th¢ng Tâm r§t mÀy ÇÆu mà!

Cha tôi trong nhà nghe hai anh em cäi lÄy thi ÇÆu r§t, liŠn g†i anh tôi vào hÕi cho rõ, anh tôi nói là xem bäng thÃy rõ tên tôi, còn Tâm con chú tôi bÎ gåch ÇÕ cÛng nhÜ nh»ng ÇÙa thi r§t khác. Cha tôi nói :

- VÆy mà mÃy bºa nay nó nói nó r§t.

Tôi thÃy khi r§t, cha tôi ch£ng buÒn và rÀy rà, khi thi ÇÆu cha tôi ch£ng nh»ng không vui mà låi còn có nét suy tÜ và buÒn bä, sau nÀy tôi m§i bi‰t, Çáng lë thi ÇÆu gia Çình phäi cho tôi xuÓng Long xuyên h†c ti‰p, nhÜng cha mË tôi không có tiŠn, tôi phäi thÃt h†c, cÛng là con, hai anh tôi ÇŠu ÇÜ®c xuÓng tÌnh h†c, còn tôi thì không ÇÜ®c nhÜ vÆy, cha mË nào låi không buÒn, mË tôi vÓn ít nói, nên cÛng ch£ng nói chi vŠ viŒc thi cº cûa tôi. Có ngÜ©i ÇÜa š ki‰n, cho tôi lên Châu ñÓc ª nhà chú tôi Çi h†c. Cha tôi nói :

- Chú nó tÓt, nhÜng còn thím.

Vài næm sau, anh tôi lãnh b¢ng Çem vŠ cho tôi Çó là Væn B¢ng SÖ ñ£ng Ti‹u H†c, có ch» kš cûa Thanh Tra Hàng TÌnh Long Xuyên TrÜÖng Væn ñÙc và Giám ñÓc Sª H†c Chánh Nam ViŒt TrÀn Bá ChÙc, ÇÃy là mänh b¢ng ÇÀu Ç©i, ngày nay tôi vÅn còn gi» ÇÜ®c.

RÒi næm sau, næm 1951, chú Hai HÄu xin làm thÀy giáo, chú xin thêm thÀy vŠ dåy Çó là thÀy Giáo Chín, quê ông ª Ch® M§i, thÀy Ç‰n cùng gia Çình ª m¶t chi‰c ghe nho nhÕ, con thÀy có anh Quan, anh Quân, chÎ LiŒt, chÎ Tuy‰t và con gái út tên So, da tr¡ng, môi son, tóc h§t ng¡n nhÜ con trai, cô ta ÇËp và dÍ thÜÖng.

Tôi thì, nhà chÜa có Çû tiŠn Çi h†c ª dÜ§i tÌnh, cha tôi xin chú Hai cho tôi h†c bu°i sáng, bu°i chiŠu ª nhà chæn dê. Nhà tôi gÀn trÜ©ng, cha tôi tØng làm HÜÖng Quän rÒi HÜÖng SÜ nên m‡i ngày, lúc gi© chÖi chú Hai và thÀy giáo Chín thÜ©ng Ç‰n nhà tôi uÓng trà, bàn chuyŒn ñông Tây, kim c°.

M¶t hôm, cha tôi ÇÜa quy‹n Tam Thiên T¿, sách Çóng bìa cÙng, bäo tôi Çem theo, lúc rãnh lÃy ra Ç†c và vi‰t xuÓng ÇÃt cho nh§ , tôi Çã h†c Thiên : Tr©i, ñÎa : ñÃt, Cº : CÃt, TÒn : Còn, Tº: Con, Tôn : Cháu, Løc: Sáu, Tam : Ba, Gia: Nhà, QuÓc: NÜ§c, TiŠn: TrÜ§c, HÆu: Sau, NgÜu : Trâu, Mã : Ng¿a cho Ç‰n bây gi© tôi chÌ còn nh§ bÃy nhiêu Çó.

Tôi Çi chæn dê trong cánh ÇÒng, thÜ©ng Çi m¶t mình nên lÃy Ti‹u Thuy‰t ThÙ Bäy theo Ç†c, nh»ng chuyŒn Cô Giáo Minh cûa NguyÍn Công Hoan, Hòm ñ¿ng NgÜ©i cûa NguyÍn TriŒu LuÆt, Bóng C© Tr¡ng Trong SÜÖng Mù cûa Ng†c Giao (?), tôi không nh§ có thÖ TTKH hay không, vì ngày Çó tôi không Ç†c thÖ., tôi Çã Ç†c hÀu h‰t nh»ng chuyŒn ng¡n trong nh»ng quy‹n ti‹u thuy‰t cûa chú tôi. Th©i gian Çó tôi còn Ç†c T‰ ñiên Hòa ThÜ®ng, HÕa Thiêu HÒng Liên T¿, Th¢ng B©m, ThÀn H° cûa TCHYA (ñái ñÙc TuÃn), cho nên tôi bÎ nhiÍm ti‹u thuy‰t.

ñã vài næm mà không có tiŠn cho tôi xuÓng tÌnh h†c, cha tôi cho tôi ª nhà luôn, tôi không nh§ duyên c§ gì tôi lÃy giÃy h†c trò, vi‰t m¿c tím gºi cho cô So, Çó là thÖ tình, thÙ tình nhÜ con nít chÖi nhà chòi, làm Çám cÜ§i, Çi Çám gi‡ ... thÜ tôi nh© chú út Thºng, nhà chú gi»a trÜ©ng h†c và nhà tôi, trÜ©ng h†c nay thÀy giáo Chín ÇÜa gia Çình vŠ ª phòng bên cånh l§p. Chú Thºng hÖn tôi chØng 2 tu°i, chú không ÇÜ®c thông minh, tôi nghï chú không Ç†c thÜ tôi m§i nh©. Hôm sau, chú Thºng ÇÜa låi cho tôi thÜ cô So, nay tôi không còn nh§ h‰t cô Çà vi‰t chi trên t© giÃy h†c trò, m¿c tím, tôi chÌ nh§ lÃy có m¶t hàng quan tr†ng: ‘‘...Em cÛng thÜÖng anh, anh thÜÖng em thì Ç‹ bøng, giÃu kín ÇØng nói cho ai bi‰t h‰t nghe...’’ Tôi dÃu k› lá thÜ Ãy, dÃu k› Ç‰n n°i tôi không nh§ nó ª Çâu và tôi làm y nhÜ l©i cô So d¥n, tôi không nói v§i ai h‰t, ngay v§i cô tôi cÛng ch£ng nói thêm ti‰ng nào.

Sau nÀy lên Sàigòn h†c, cuÓi næm ÇÀu tiên Ãy, Tâm và tôi Çi Ç‰n quê cô, tÆn b‰n Çò Bà VŒ ª Ki‰n An, Ch® M§i, ngû låi Çó Çêm mÒng m¶t t‰t, tôi cÛng ch£ng nói ÇÜ®c v§i cô ta l©i nào. Sao nÀy nghe nói cô làm cô giáo, lÆp gia Çình v§i m¶t thÀy giáo. Næm 1986, hÖn 30 næm sau, có dÎp Çi huyŒn Ch® M§i, tôi låi ghé thæm thÀy Chín, thím chÌ lên bàn th©, bäo thÀy ch‰t vØa m§i mãn tang. ThÀy không dåy tôi, tÜªng tình bån vong niên v§i cha tôi, tôi th¡p hÜÖng låy thÀy.

RÒi cô giáo So cùng v§i con ª Çâu gÀn Çó vŠ nhà thæm mË, thÃy tôi khách, cô cuÓi ÇÀu chào, tôi cÛng cuÓi ÇÀu chào låi. Cô nói thêm v§i thím giáo vài câu rÒi Çi ra. Tôi ngÒi nán låi m¶t chÓc rÒi xin phép ra vŠ, tØ nhà Ãy ra ngõ, tôi thÃy cô giáo So ÇÙng ª cºa hông nhà bên cånh, có nhìn thÃy tôi, ch£ng ai nói ti‰ng nào, thÆt tôi Çã làm Çúng l©i cô d¥n næm xÜa:‘’ ThÜÖng em thì Ç‹ bøng ‘’.

Næm 1954, cha tôi qua Ç©i, anh tôi ª Pháp vi‰t thØ vŠ, nh© chú giúp dùm tôi Çi h†c, do Çó tôi lên Châu ñÓc vào h†c TrÜ©ng Nam Ti‹u H†c, l§p nhì v§i thÀy Lê Quang ñiŒn, l§p Nhì H cûa chúng tôi ª dãi l§p l®p lá, vách lá, nŠn ÇÃt, phía tay phäi cuÓi Ç¢ng xa là TrÜ©ng Trung H†c Thû Khoa Nghïa, có l§p NhÙt gÀn Çó, thÀy Châu Væn Tính dåy, con gái thÀy thi r§t vào ñŒ ThÃt, nên thÀy cho cô Dung h†c chung v§i con trai cûa l§p thÀy, nhÜ th‰ næm Ãy trÜ©ng có m¶t bóng hÒng. ThÀy Châu Væn Tính có m¶t ngÜ©i con trai sau hy sinh vì t° quÓc, ngÜ©i ta lÃy tên anh Ç¥t cho tên tråi L¿c LÜ®ng ñ¥c BiŒt trên ÇÜ©ng TrÀn QuÓc Toän, gÀn TrÜ©ng Çua ng¿a Çó là Tråi Châu Minh Ki‰n. ThÀy dåy vª lòng cûa tôi, thÀy Lê Væn Th† cÛng dåy l§p nhì F trÜ©ng Çó.

TØ Çó tôi xa ngôi trÜ©ng h†c vª lòng, xa ngôi trÜ©ng làng, nh»ng lÀn vŠ quê, khi Çi ngang ngôi trÜ©ng thuª Ãu thÖ, tôi nh§ t§i nhiŠu ngÜ©i bån h†c, Ngát cháu ngoåi cûa cô tôi Çã ra ngÜ©i thiên c° ÇÜ®c mÃy næm rÒi, cô DÆu, xÄm rÃt xinh, con chú chŒt Soån, chú chåy xe Çåp rao bán thÎt heo trong làng, chú ª gÀn nhà Cô tôi, xa trÜ©ng nên cùng v§i cháu Ngát, trÜa vŠ nhà tôi æn cÖm rÒi leo lên võng ngû m¶t giÃc, thÙc dÆy låi Çi h†c bu°i chiŠu. Nh§ låi hÒi Çó chú thím TÜ Soån có con gái l§n là ChÎ MuÓi Çã Ç‰n tu°i lÃy chÒng, mÃy ngÜ©i hàng xóm ch‡ tôi hay Çùa chú v§i gi†ng ChŒt nói ti‰ng ViŒt : ‘’ Con bà cÛng lÙn dÒi, gã cho thàng ló thì cÛng xØng ‘’ ( Con bà cÛng l§n rÒi, gã cho th¢ng Çó thì cÛng xÙng), hay ‘’ Cái ÇÒn Çó Çông thÆt là Çông ‘’, chú TÜ nghe ngÜ©i ta nhái gi†ng thì cÜ©i ch§ không giÆn, ngÜ©i ta hÕi sao chú không giÆn h©n chi h‰t, chú trä l©i : ‘‘ - Há ng¶ dÆn làm chi ? L‹ ng¶ bán thÎt ki‰m tiŠn mua gåo mà! Bª nào ló mua, b§t ló m¶t mi‰ng thÎt hà !’’. Chú thím TÜ Soån Çã ch‰t tØ lâu, cô DÆu Çã lÃy chÒng, Çã nhiŠu næm không g¥p låi cô Ãy, ch¡c cháu n¶i ngoåi nay cÛng Çã nhiŠu.

Nh»ng khi có ca sï hát : ‘’ TrÜ©ng làng tôi, cây xanh lá vây quanh. Muôn chim hót vang lên trên cành ..., luôn luôn làm cho tôi nh§ t§i ngôi trÜ©ng tôi Çã h†c vª lòng hÖn là ngôi trÜ©ng làng gÀn nhà.

Qua bài hát nÀy, tôi nghï nh»ng ngôi trÜ©ng xÜa, gi» bi‰t bao nhiêu tình cäm cûa thuª h†c trò, thÆt là ÇÆm Çà trinh tr¡ng cûa tu°i thÖ.

Tôi vào h†c, mÃy ngày ÇÀu bài toán nhân, chia tôi làm sai bét, tôi quên h‰t cºu chÜÖng, chú tôi b¡t h†c cºu chÜÖng Ç†c xuôi, Ç†c ngÜ®c, rÒi hÕi Çâu trä l©i Çó, tháng ÇÀu tôi ÇÙng gÀn hång bét, nhÜng tØ tháng thÙ hai trª Çi tôi Çã ti‰n b¶ nhiŠu, vài tháng sau vÎ thÙ tôi ª vào nhÙt, nhì, ba, tÜ mà thôi.

M¶t hôm, sáng s§m tôi s¡p sºa Çi h†c thì có tin báo cho bi‰t mË tôi Çau n¥ng, bäo phäi vŠ gÃp, chú tôi cho phép nghÌ h†c vŠ thæm mË, hôm Ãy Çi xe Çò vŠ Næng gù rÒi cùng anh rÍ tôi Çi Long Xuyên tØ Long Xuyên Çi xe Çåp vào Vïnh Chánh, Ç‰n nÖi tr©i Çã vŠ chiŠu, gia Çình Çã ÇÜa mË tôi Ç‰n ngôi chùa làng, nÖi ngày xÜa mË tôi Çã quy y, chÎ tôi bäo :

- Má ch© em Çó, låi n¢m v§i má Çi!

Tôi Ç‰n n¢m bên cånh má tôi, nÖi b¶ ván ng¿a träi manh ÇŒm kê ª hÆu liêu cûa chùa, nhìn sang má tôi, ngÜ©i Çã mê man rÒi. ChÎ tôi lay g†i :

- Má Öi má! Th¢ng Tông nó vŠ n¢m bên cånh má Çó!

Tôi chÌ nghe má tôi thÓt gi†ng Ü Ü y‰u §t, cÛng không mª m¡t nhìn ai n»a, Çêm Ãy mË tôi tØ trÀn, ngÜ©i nhà nhìn ÇÒng hÒ treo trên c¶t bäo là 10 gi©. Tôi Çã mÃt thêm mË, trª nên mÒ côi tØ næm 13 tu°i.

TrÜ©ng Nam Ti‹u H†c, hÒi Çó có ba dãi xây tÜ©ng l®p ngói, chÌ riêng có dãi tôi h†c là l®p lá, n¢m sát hàng rào, bên kia thu¶c khu ÇÒn trú cûa quân Ç¶i, nhÜng cách xa nên lau sÆy m†c tràn lan, quanh næm không có bóng ngÜ©i. Sân trÜ©ng trÒng nh»ng cây bä ÇÆu, cây ÇiŒp loåi cây to hoa tím nhÕ, ª chính gi»a bÓn dãi l§p là c¶t c©, m‡i ngày vào bu°i sáng, h†c sinh ÇŠu phäi x‰p hàng chào quÓc kÿ, hát quÓc ca rÒi m§i Çi vào l§p, m‡i lÀn Ç‰n phiên tr¿c, l§p tôi có Thu ÇÙng ra b¡t nhÎp cho h†c sinh cä trÜ©ng hát quÓc ca, vŠ sau ThÀy ñiŒn tÆp cho tôi b¡t nhÎp ª trong l§p vài lÀn, rÒi b¡t tôi ra b¡t nhÎp cho h†c sinh hát, tØ Çó trª Çi Thu và tôi thay phiên nhau b¡t gi†ng và Çánh nhÎp : ‘’NÀy Công dân Öi! QuÓc gia Ç‰n ngày giäi phóng! Hai! Ba TÃt cä h†c sinh theo Çó ÇÒng ca : NÀy Công dân Öi ! QuÓc gia Ç‰n ngày giäi phóng....

Trong l§p, thÌnh thoäng ThÀy dåy cho cä l§p cùng hát nh»ng bài hát ng¡n, nay tôi chÌ còn nh§ bài Lên ñÜ©ng ‘’ Nào anh em ta cùng nhau xông pha lên ÇÜ©ng, ki‰m nguÒn tÜÖi sáng, ta nguyŠn ÇÒng lòng Çi‹m tô non sông t¿ nay ra sÙc anh tài, Çoàn ta chen vai nŠ chi chông gai lên ÇÜ©ng...’’

Và có m¶t lÀn m‡i h†c sinh phäi làm m¶t món thû công, thÀy chÃm Çi‹m sau Çó tÃt cä nh»ng thû công có Çi‹m cao cûa tÃt cä các l§p, Çem t§i Phòng Thông Tin Ç‹ tri‹n lãm, tôi ÇÜ®c tri‹m lãm thû công con trâu n¡n ÇÃt sét.

Ngày nay l§p nÀy tôi chÌ còn nh§ có TÕ ª Çâu Bình Di B¡c Nam chi Çó, gÀn biên gi§i Miên xuÓng h†c, có Lê Quang Nän con cûa ThÀy ñiŒn.

TrÜ©ng ª tåi tÌnh lœ, nhÜng có nh»ng h†c sinh tØ Núi Sam, tØ MÏ ñÙc, tØ CÒn Tiên bên kia sông phía trÜ§c ch® Châu ñÓc Ç‰n h†c, phía CÒn Tiên là làng Khánh HÆu hình nhÜ quê cûa n» nghŒ sï Båch Tuy‰t ª Çó, còn ª ch‡ b‰n B¡c Çi sang bên kia là Châu Giang, nÖi Çó là làng Chæm, không có ngÜ©i sang h†c ª Châu ñÓc, làng Chæm Çó tôi không hi‹u sao h† lÜu låc Ç‰n Çó và lÆp nghiŒp tØ bao gi©. HÒi nhÕ, có mÃy ngÜ©i làm nghŠ Çánh cá, vào khoäng tháng Ba tháng TÜ h† hay Çi chài vùng sông ch‡ tôi, chiŠu h† vŠ ÇÆu b‰n sông và hay lên nhà tôi chÖi, tôi còn nh§ có anh Ali và Ama cÛng còn nhÕ tu°i, anh tôi xin anh Ali dåy gÒng, anh ta dåy anh tôi ngÒi và luyŒn chi Çó, tôi nghe anh tôi tÆp thª phì phò, chÌ có vÆy mà thôi.

Sau h† không chài cá n»a, nhÜng m‡i næm có ngÜ©i Çàn bà Chæm tôi g†i là Bác TÜ, cÙ mÃy ngày t‰t là xuÓng thæm cha mË tôi, Bác Ãy ª Çó chÖi vài hôm m§i vŠ, khách t§i thæm chÖi trong nhà phäi cÖm nÜ§c, khi Bác TÜ vŠ mË tôi cho bánh tét, bánh phÒng, trà mÙt và gåo n»a, cho Ç‰n næm nào Çó, cha tôi nói chi tôi không rõ, bác khóc v§i mË tôi và nói së không xuÓng n»a, tØ Çó tôi không thÃy Bác TÜ Chà trª låi. Có khi tôi muÓn tìm thæm Bác TÜ Chà và anh Ama hay Ali nhÜng tôi không bi‰t nhà bác ch‡ nào bên làng Châu Giang.

Sang næm sau tôi lên l§p NhÙt E, h†c v§i ThÀy Châu Væn Tính, cuÓi næm có chøp hình nên tôi còn nh§ nhiŠu bån h†c cùng l§p nhÜ Huÿnh Bäo Toàn con chú tôi, Lê Væn Khá con thÀy Th†, Tiên, em cûa TÌnh TrÜªng, Châu Minh QuyŠn con cûa ThÀy Tính, HÒ Væn Tri và em ru¶t HÒ Væn Phú cùng h†c chung l§p nhà ª MÏ ñÙc, ñ°ng con chû lò bún ª ñÜ©ng RÀy Xe Lºa, DÍ, Bé ª khu Thánh ThÃt Cao ñài. Có m¶t anh chàng em cûa ngÜ©i tài x‰ xe Công Tåo chåy ÇÜ©ng Châu ñÓc Sàigòn, sau anh ta là nhåc sï g¥p tôi vài lÀn khi thang thang trên hè phÓ Sàigòn, anh chàng Nu cao lêu nghêu nghe nói sau nÀy làm ª H¶i ViŒt MÏ, và còn nhiŠu ngÜ©i n»a tôi không th‹ nh§ h‰t vì ít khi g¥p låi.

H†c l§p NhÃt E nÀy, thÀy Tính khuy‰n khích h†c sinh làm toán cho nhanh, m‡i ngày ÇŠu có toán ÇÓ, 10 h†c sinh lên trÜ§c ÇÜ®c thÀy chÃm, nh»ng h†c sinh còn låi së không ÇÜ®c Çi‹m, cho nên h†c sinh phäi làm nhanh và chåy cho lË, có hôm tôi Çã vô š nguyên bình m¿c tím Ç° kh¡p quÀn áo b¶ bà ba tr¡ng tôi m¥c Çi h†c, cÛng vì muÓn Çi nhanh Çem vª lên cho thÀy.

Tôi hänh diŒn vì ÇÜ®c ThÀy giao cho chép bäng nh»ng bài Cách Trí, ñÎa Lš, Sº Kš cho nh»ng h†c sinh khác chép theo vì ch» tôi ÇËp, thÜ©ng nh»ng bài luÆn cûa tôi ThÀy cho t§i 8 Çi‹m, thÀy sºa vài ch‡ rÒi lÃy làm bài mÅu cho h†c sinh, tôi còn hänh diŒn v§i các h†c sinh cùng l§p vì cuÓi tuÀn thÀy giao cho tôi mang s° vŠ nhà c¶ng Çi‹m, x‰p hång. Nh§ låi thuª nhÕ Çó là vinh d¿ l§n cûa ngÜ©i h†c trò, ÇÜ®c thÀy tín cÄn m§i cho làm viŒc Ãy.

Vì tôi Çi h†c låi Çã quá tu°i thi vào Trung H†c, nên bác tôi phäi làm Th‰ Vì Khai Sinh cho tôi, tôi sinh næm 1941, nay phäi sºa låi 1943 Ç‹ còn Çû tu°i thi vào ñŒ ThÃt. Th‰ Vì Khai Sanh Ãy giä nhÜng mà nó là thÆt vì phäi Tòa Hòa Giäi R¶ng QuyŠn ª CÀn ThÖ kš vào s° b¶, nó thÆt nhÜng mà giä vì ngày sinh tháng ÇÈ cûa tôi nào phäi vÆy. Chi‰n tranh vì h†c hành, thi cº vì trÓn lính nhiŠu ngÜ©i phäi làm giÃy t© giä vài tu°i cho Ç‰n 10 tu°i. RÒi sau nÀy không còn chi‰n tranh, nhÜng Ç‹ thoát khÕi ch‰ Ç¶ C¶ng sän ngÜ©i ta phäi làm giÃy t© giä, anh chÎ giä làm cha mË, em út thành ra con cái, tu°i trÈ hóa già, tu°i l§n hóa nhÕ...

Ÿ Châu ñÓc, có nh»ng hôm muÓn Çi núi chÖi, chúng tôi h†c sinh rû nhau vài ngÜ©i, ra ch® mua vài ° bánh mì, vài h¶p cá mòi mang theo æn, ho¥c mua m¶t näi chuÓi già v§i m¶t hai cân khoai mì mang theo æn. Ngày Çó, chúng tôi Çã ÇÜ®c dåy hát bài Suy tôn Thû TÜ§ng Ngô ñình ñiŒm: ‘’Ai bao næm tØng lê gót nÖi quê ngÜ©i, cÙu ÇÃt nÜ§c thŠ tranh ÇÃu cho t¿ do ... Ngô Thû TÜ§ng! Ngô Thû TÜ§ng muôn næm! Toàn dân ViŒt Nam nh§ Ön Ngô Thû TÜ§ng. Th©i Çó h†c trò chúng tôi sºa låi : Khoai mì chuÓi! Khoai mì chuÓi muôn næm! Toàn dân ViŒt Nam nh§ Ön khoai mì chuÓi ‘’. Sáng s§m Çi, chØng m¶t gi© ÇÒng hÒ vào t§i chân núi Sam, ngày xÜa hai bên l¶ không có nhà cºa, nhìn hai bên ÇÒng mông hiu quånh, nhìn ch£ng xa chi l¡m là kinh Vïnh T‰ do ông Thoåi Ng†c HÀu trong nom dân phu Çào cÆp theo ranh gi§i ViŒt Miên, tØ Châu ñÓc sang t§i Hà Tiên

Khi vào t§i chân núi là g¥p ngay chùa Tây An, nÖi Çó có ngôi m¶ cûa ñÙc PhÆt ThÀy, rë tay phäi së Ç‰n miÍu bà Chúa XÙ, n¢m bên tay phäi, x‰ Çó bên tay trái là læng cûa Thoåi Ng†c HÀu, nÖi Çây trong khuôn viên læng có m¶ cûa mÜ©i mÃy ngÜ©i, Ãy là nh»ng Çào kép hát, hình nhÜ h† bÎ bÙc tº chôn theo Thoåi Ng†c HÀu. N‰u Çi n»a së t§i Båch Vân TÎnh Xá, nÖi Çây có tÜ®ng PhÆt ngÒi tham thiŠn, tØ Çây có ÇÜ©ng leo lên ÇÌnh núi, n‰u Çi n»a së t§i chùa hang cÛng có ÇÜ©ng lên núi. NhÜng n‰u tØ Châu ñÓc vào rë trái m¶t khoäng së có ÇÜ©ng Çi lên ÇÌnh núi, ngày xÜa Pháp làm cho xe hÖi chåy lên tÆn ÇÌnh, ÇÜ©ng cho xe quan chåy nên có tên là ñÜ©ng Quan, cÛng nhÜ trÜ§c dinh tÌnh trÜªng, có chi‰c cÀu s¡t b¡c ra sông cho tàu cûa quan ÇÆu, g†i là CÀu Quan, trên ÇÌnh có m¶t ngôi nhà xây ngÜ©i ta g†i là pháo Çài, dùng Ç‹ canh gác, lúc tôi Ç‰n Çó, tôi nghï có lë là nhà nghÌ mát, trên ÇÌnh cao, gió th°i lÒng l¶ng. Lên Ç‰n Çây bày thÙc æn ra æn, rÒi ngã lÜng n¢m, ngû m¶t giÃc thoäi mái, Ç‰n gÀn chiŠu tØ tØ theo ÇÜ©ng quan xuÓng núi, ÇÜ©ng tuy xa nhÜng dÍ Çi và không nguy hi‹m, vì không phäi leo trèo qua nh»ng vÒ Çá cheo leo.

Ÿ Ch® Châu ñÓc, có m¶t món æn rÃt n°i ti‰ng g†i là Bún NÜ§c Lèo, æn m§i bi‰t hÜÖng vÎ, hình nhÜ Çó là món æn cûa ngÜ©i Chæm hay ngÜ©i Miên ch§ không phäi cûa ngÜ©i ViŒt. Còn ngÜ©i ViŒt thì có Ç¥c sän M¡m Thái, m¡m thái là m¡m con cá lóc, sau khi làm m¡m, ngÜ©i ta x¡t thÎt con m¡m cá lóc thành tØng s®i nhÕ b¢ng ÇÀu Çûa æn, rÒi tr¶n v§i Çu Çû, gØng, §t, tÕi. Khi æn chúng ta cuÓn v§i cäi xà lách, kèm thêm thÎt ba r†i lu¶c x¡t lát mÕng, thêm bún, kh‰, chuÓi chát, gØng, §t x¡t lát. Chúng ta có Çû hÜÖng vÎ : cay, nÒng, béo, chua, chát, m¥n, ng†t. Còn M¡m Ru¶t là làm tØ ru¶t cá lóc, vì ru¶t thì ít cho nên hi‰m, giá Ç¡t.

Tåi trung tâm tÌnh lœ Châu ñÓc, còn có m¶t cây BÒ ñŠ chánh gÓc BÒ ñŠ ñåo Tràng ƒn ñ¶, nÖi ÇÙc PhÆt Çã thành Çåo, H¶i Thông Thiên H†c QuÓc T‰ trø sª tåi ƒn ñ¶, H¶i Ãy t¥ng cho ông Phåm Ng†c ña, H¶i TrÜªng H¶i Thông Thiên H†c ViŒt Nam, HiŒu TrÜªng ÇÀu tiên cûa Thû Khoa Nghïa, ông ÇÜ®c TÌnh TrÜªng cÃp ÇÃt nên hå th° trÒng vào næm 1952.

CuÓi næm h†c, tôi ÇÙng hång nhÃt cûa l§p, ngày phát thÜªng t° chÙc tåi råp hát Låc Thanh, råp duy nhÃt cûa tÌnh, n¢m ngay tåi ÇÀu ch®. PhÀn thÜªng tôi lãnh ÇÜ®c quy‹n ViŒt Nam T¿ ñi‹n, sách Væn Phåm cûa TrÀn Tr†ng Kim ...

ThÀy Châu Væn Tính là thÀy giáo dåy rÃt giÕi, có lÜÖng tâm chÙc nghiŒp, sau thÀy làm HiŒu TrÜªng trÜ©ng Çó rÒi làm Thanh Tra h†c chánh tÌnh Châu ñÓc. Khi vŠ hÜu, ThÀy mua nhà trong cÜ xá L» Gia, tôi có Ç‰n thæm thÀy m¶t lÀn.

GÀn cuÓi næm h†c l§p NhÃt, m¶t hôm chú kêu tôi hÕi :

’’ - NgÜ©i ta nói nhÃt nghŒ tinh nhÃt thân vinh, chú muÓn cho con h†c trÜ©ng Bách NghŒ ª Sàigòn, con có chÎu không ? ‘’

Tôi nh§ trong næm mình có làm bài luÆn, NhÃt nghŒ tinh nhÃt thân vinh, nhÜng lúc nÀy, tôi Çâu cÀn chi hÖn là ÇÜ®c Çi Sàigòn h†c, nên tôi chÎu liŠn. Chú tôi vi‰t thÜ xin cho tôi d¿ thi, n¶p giÃy th‰ vì khai sinh..., sau Çó trÜ©ng Cao Th¡ng gºi thÜ cho chú tôi bi‰t ngày và nÖi thi, yêu cÀu gÀn Ç‰n ngày thi, tôi lên trÜ©ng Cao Th¡ng sÓ 65 ñ‡ H»u VÎ lÃy phi‰u báo danh.

Tôi mong nhanh chóng t§i ngày thi vào Cao Th¡ng, næm 1948 hay 1949, tôi có lên Sàigòn m¶t lÀn, ª nhà thuÓc Nhành Mai nÖi anh tôi làm viŒc ª Çó, vào khoäng tháng 8 ta. Tôi còn nh§, Çêm Trung Thu con gái ông chû nhà thuÓc Nhành Mai g†i tôi lên lÀu, chÎ ÇÜa bánh Trung Thu cho tôi æn, ban ngày tôi và m¶t th¢ng bé cháu ông chû Nhành Mai, Çi quanh Çó lÜ®m nút chai, Ç‰n b‰n xe Çò xem xe chª khách, Sàigòn v§i cyclo, xe ÇiŒn v§i Çèn xanh, Çèn ÇÕ muôn màu, lôi cuÓn tôi lúc tu°i còn thÖ.

Khi thi tuy‹n vào Trung H†c Thû Khoa Nghïa, tôi làm trÆt h‰t cä 2 bài toán, nhÜng nh© bài LuÆn væn và Câu HÕi ThÜ©ng ThÙc, tôi ÇÆu hång 51/300 h†c sinh trúng tuy‹n. Bé ngÜ©i ÇÙng hånh nhì trong l§p, ÇÆu thû khoa, Toàn con chú tôi ÇÆu hång 36.

S¡p Ç‰n ngày thi vào TrÜ©ng Cao Th¡ng, chú tôi bäo cho Çi thi, có thi r§t cÛng nhÜ thÜªng cho tôi m¶t chuy‰n Çi chÖi ª Sàigòn.

Næm 1956, thi tuy‹n vào Cao Th¡ng, tôi d¿ thi tåi trÜ©ng N» Trung H†c Gia Long v§i 3000 sï tº. Bu°i trÜa Çi b¶ xuÓng ch® Sàigòn æn cÖm, æn xong trª låi vÜ©n Tao ñàn n¢m nghÌ ch© t§i chiŠu thi låi, n¢m trên bæng Çá vÜ©n Tao ñàn tôi nh§ t§i Th¢ng ñÜ®c, Th¢ng BÌ trong ti‹u thuy‰t Cay ñ¡ng Mùi ñ©i cûa HÒ Bi‹u Chánh.

Thi xong vŠ nhà, tôi ÇÜ®c chú cho bi‰t nhà trÜ©ng thÜªng cho tôi m¶t chuy‰n Çi VÛng Tàu 21 ngày, th‰ là tôi làm giÃy t© rÒi vài hôm sau Çi, tØ các tÌnh, h†c sinh lên Sàigòn tÆp trung ª TrÜ©ng Ti‹u H†c Lê Væn DuyŒt ngû m¶t Çêm, hôm sau m§i lên ÇÜ©ng ra VÛng Tàu.

Tråi do Thanh Tra XÜ©ng ª Vïnh Long làm Tråi trÜªng, m‡i tÌnh cº 2 thÀy hay cô giáo dåy th‹ døc th‹ thao Çi theo, næm Çó b¶ Giáo Døc mua 2 dãi nhà cûa ngÜ©i Pháp, lÆp nhà nghÌ cûa h†c sinh, nó n¢m trên ÇÜ©ng Çi Bãi Sau cách ch® VÛng Tàu chØng 300 thÜ§c, cách b© bi‹n cÛng chØng 200 thÜ§c, nÖi Çó cÛng là trung tâm thành phÓ.

H†c sinh chia thành tØng ñ¶i, Ç¶i chúng tôi là nhóm h†c sinh Châu ñÓc v§i H†c Sinh Chu Væn An Sàigòn, nói chung tråi sinh tu°i tØ 8 cho Ç‰n 16 hay 17, trai có, gái có, giàu nghèo ÇŠu có, ai h†c giÕi Çi khÕi Çóng tiŠn, còn nh»ng h†c sinh khác Çi Tråi phäi trä chi phí mÃt 800 ÇÒng.

Sinh hoåt cûa tråi thì ngày æn ba bºa, Çi t¡m bi‹n thÜ©ng xuyên, Çi tham quan Çèn pha trên ÇÌnh núi, ÇŠn th© cá ông, xuÓng tàu Häi Quân Çi CÀn Gi© nhÜng m§i ra khÖi nhiŠu ngÜ©i say sóng, tàu Çành quay trª låi.

Tråi sinh tÃt cä khoäng trên 300, 2 dãi nhà Ãy m‡i nhà gÒm hai tÀng, m‡i tÀng phäi kê giÜ©ng chÒng m§i Çû ch‡ n¢m, có nh»ng cÆu còn nhÕ ban Çêm ngû m§ còn g†i Má Öi! Má Öi! Có cÆu ngû n»a Çêm thÙc dÆy la lÓi om xòm vì cÆu n¢m trên tè xuÓng !

M¶t hôm cÛng gÀn Ç‰n ngày vŠ, bu°i sáng Çi‹m danh mÃt h‰t hai tråi sinh 9, 10 tu°i, có ngÜ©i cho bi‰t hai cÆu Ãy nh§ nhà quá, tÓi cÙ khóc nh§ mË, tråi Çi báo bót Cänh Sát, cách Çó chØng 100 thÜ§c, rÒi tråi sinh theo chÜÖng trình sinh hoåt trong ngày, ch£ng ng© Ç‰n 3 gi© chiŠu, hai cÆu bé ÇÜ®c Cänh sát mang giao låi cho Tråi, chúng Çã trÓn lên xe Çò vŠ t§i Biên Hòa bÎ Cänh Sát chÆn låi gºi trä vŠ cho tråi. T¶i nghiŒp cho hai cÆu bé, thÀy cô phäi khuyên nhÛ và an ûi.

Thi vào TrÜ©ng Cao Th¡ng, tôi chÌ làm trúng có m¶t bài toán, tôi nghï là mình thi r§t rÒi, có bÎ r§t, tôi vÅn ÇÜ®c h†c ª Thû Khoa Nghïa, hång 51 vÅn có h†c b°ng.

Tråi Hè VÛng Tàu chÃm dÙt, vŠ låi TrÜ©ng Lê Væn DuyŒt nghÌ tåm, tôi Çi xe bušt vào Ch® L§n thæm chÎ ru¶t tôi ª Çó, chÎ Ãy cho bi‰t tôi Çã thi ÇÆu, chuy‰n vŠ tôi m§i cuÓc b¶ tØ Bùng Binh Sàigòn Ç‰n TrÜ©ng Cao Th¡ng Ç‹ xem k‰t quä, tôi thÃy tên mình ª hång 132 trong 250 h†c sinh ÇÜ®c trúng tuy‹n. Dù vÆy tôi không bi‰t chú tôi có cho tôi Çi h†c ª Sàigòn không? CuÓi cùng chú tôi quy‰t ÇÎnh cho tôi Çi h†c ª Sàigòn.

TØ Çó tôi xa Châu ñÓc, sau nÀy m‡i lÀn vŠ thæm nhà, ban Çêm tôi thích ra ngÒi cÀu tàu trÜ§c ch® Châu ñÓc, Ç‹ nhìn xuÓng lòng sông, ghe, xuÒng qua låi, nhìn qua bên kia CÒn Tiên, bên n† Châu Giang, và nhÃt là tåi ch‡ Çó tôi hi‹u ÇÜ®c câu Ca dao :

     ñèn nào cao cho b¢ng Çèn Châu ñÓc,

     Gió nào Ç¶c cho b¢ng gió Gò Công.

ñêm tïnh mÎch thÙc giÃc, thÌnh thoäng nghe ti‰ng trÓng Çi‹m canh Çêm Çêm cûa nhà viŒc Châu Phú. Ti‰ng trÓng thÜ©ng g®i cho chúng ta nh§ Ç‰n th©i xa xÜa, Ç‰n ngÜ©i cûa nh»ng næm tháng cÛ. Chú tôi, thÀy tôi nay yên giÃc Çã nhiŠu. Có ai vŠ Châu ñÓc, xin cho tôi nh¡n hÕi: - Ti‰ng trÓng sang canh còn Çó hay không ?

TrÜ©ng Tôi bÃy gi© là Trung H†c KÏ ThuÆt Cao Th¡ng

Tôi lên Sàigòn, trÜ§c tiên ª nhà anh Police ngày xÜa, nay anh Çã chuy‹n sang ngành an ninh, ch‡ anh làm có giam gi» tù nhân, nó n¢m bên cånh Xã Tây Ch® L§n cÛ, nhà anh thì ª khu gia binh sau trÜ©ng Chu Væn An ngày nay, xÜa là gÀn khu nhà xác cûa bŒnh viŒn HÒng Bàng, Çi h†c thì Çi xe bušt, tØ ngã sáu Ch® L§n ra Lê Væn DuyŒt rÒi cuÓc b¶ lên TrÜ©ng KÏ ThuÆt Phan ñình Phùng, n¢m trong khuôn viên Nha KÏ ThuÆt và MÏ ThuÆt H†c Vø sÓ 48 ÇÜ©ng Phan ñình Phùng, chênh ch‰ch trÜ§c m¥t là ñài Phát Thanh Sàigòn, bên hông là ÇÜ©ng Phåm ñæng HÜng, có nhà th© dòng Saint Francier. Sau nÀy Nha Ãy Ç°i thành Nha KÏ ThuÆt H†c Vø.

TrÜ©ng KÏ ThuÆt Phan ñình Phùng là chi nhánh cûa TrÜ©ng Cao Th¡ng, nÖi Çó có m¶t dãi nhà, ngay c°ng ra vào sÓ 2 Phåm ñæng HÜng có nhà cho Gác Dan, bên cånh có phòng cho Giám ThÎ làm viŒc, k‰ Çó là 6 phòng h†c ÇÜ®c x‰p l§p ñŒ ThÃt A, B, C, D và E còn m¶t phòng n»a, mÃy tháng sau trª thành l§p h†c cûa TrÜ©ng KÏ SÜ Công NghŒ khóa ÇÀu tiên, do cø Phåm Xuân ñ¶ ÇiŠu hành, qua khÕi Çó là nhà vŒ sinh. Trong khu nÀy, ban Çêm còn có TrÜ©ng QuÓc Gia Âm Nhåc do ông NguyÍn Phøng làm Giám ñÓc, nÖi Çây tôi tØng thÃy nhåc sï Nghiêm Phú Phi, NguyÍn H»u Ba..., do Çó trong m‡i phòng chúng tôi h†c, ÇŠu có m¶t cây DÜÖng CÀm, næm Çó chúng tôi h†c nhåc v§i nhåc sï NguyÍn Væn Khánh, ông thÜ©ng Çàn cho chúng tôi hát nh»ng bài ông dåy.

H†c vë và Công Tác XÜªng thì phäi vŠ trÜ©ng Cao Th¡ng h†c. N‰u tôi nh§ không lÀm thì næm tôi vào h†c là ông Khoan làm HiŒu TrÜªng vØa TrÜ©ng Cao Th¡ng vØa TrÜ©ng Th¿c NghiŒp sau nÀy Ç°i tên là TrÜ©ng NguyÍn TrÜ©ng T¶, TrÜ©ng nÀy lâu Ç©i n¢m trên ÇÜ©ng HÒng ThÆp T¿, m¶t bên là bót Cänh Sát QuÆn NhÙt, m¶t bên là Tòa ñåi SÙ Pháp, và phía sau là Tòa ñåi SÙ MÏ.

Sau nÀy tôi có dÎp Ç†c tài liŒu m§i bi‰t, Pháp Ç‰n ViŒt Nam, Ç‹ sºa ch»a tàu h† cho lÆp TrÜ©ng Th¿c NghiŒp tên cûa nó là Ecole d’ Apprentisage, Ç‰n ÇÀu th‰ k› thÙ 20, Ç‹ n§i r¶ng, m§i cÃt thêm chi nhánh là TrÜ©ng Cao Th¡ng, nên hiŒu trÜªng chÌ là m¶t ông ÇiŠu khi‹n hai trÜ©ng. H†c sinh ra trÜ©ng thÜ©ng theo ngành Hàng Häi hay Häi quân, do Çó nh»ng ñô ñÓc TrÀn Væn ChÖn, ñŠ ñÓc Chung TÃn Cang ... xuÃt thân tØ trÜ©ng nÀy, HÒ Chí Minh, Tôn ñÙc Th¡ng cÛng h†c trÜ©ng nÀy. Theo l©i ông Phan Kim Báu HiŒu TrÜªng NguyÍn TrÜ©ng T¶ thuÆt låi: Næm 1945, NhÆt Çäo chánh Tây, h† chi‰m Çóng trÜ©ng và Çem hÒ sÖ ra ÇÓt h‰t, gÒm cä h†c bå, cho nên ngày nay không ai còn tìm ra chÙng tích. Còn phäi nói thêm, ông NguyÍn Hùng TrÜÖng, Giám ñÓc nhà sách Khai Trí cÛng h†c Cao Th¡ng, và ngÜ©i cuÓi cùng tôi muÓn nói Ç‰n Çó là T°ng ThÓng NguyÍn Væn ThiŒu cÛng h†c TrÜ©ng Cao Th¡ng. Ngày xÜa m‡i lÀn T°ng ThÓng Çi công du, các T°ng, ThÙ, B¶ TrÜªng, Giám ñÓc phäi ra sân bay ti‹n ÇÜa, hay chào Çón lúc vŠ, T°ng ThÓng ThiŒu g¥p ông Giám ñÓc Nha KÏ ThuÆt H†c Vø Lš Kim Chân vÓn là thÀy cÛ, T°ng ThÓng ThiŒu lÍ phép, chÃp tay cúi ÇÀu chào, phÀn Çông ngÜ©i ta chÌ bi‰t h†c sinh Cao Th¡ng dao to búa l§n, ít ai bi‰t r¢ng h† rÃt lÍ phép v§i ThÀy mình, có dÎp tôi së nói thêm.

Giáo sÜ thì Ça sÓ là Giáo sÜ dåy gi© nhÜ TrÀn ñÙc Can, HiŒu TrÜªng trÜ©ng Ti‹u H†c ñinh Tiên Hoàng dåy Pháp Væn, ông luôn luôn m¥c Veston, Ç¶i nón Flechet, tay mang gæng, giáo sÜ SÖn tÓt nghiŒp Cao ñ£ng SÜ Phåm Hà N¶i Çã vŠ hÜu, dåy h†c Çi b¢ng xe Fiat, Bác sï Kim dåy ViŒt Væn, ông có phòng måch ª QuÆn TÜ, ông trích giäng truyŒn chi Çó tôi Çã quên tên, trong Ãy có nhân vÆt Bäy H°, tên nÀy chúng tôi Ç¥t thành biŒt danh cho NguyÍn Thanh Tòng, nay anh ª San Jose, Bác sï Kim còn Çem thÖ Thanh Tâm TuyŠn ra giäng cho chúng tôi nghe, ông b¡t h†c thu¶c lòng, tôi không còn nh§ t¿a bài chÌ nh§ ÇÜ®c vài câu:

MÜa bên kia sông,

MÜa nºa giòng nÜ§c.

HÒn nhiên tôi trª thành thi sï ca dao ...

Dåy Hóa H†c tôi không còn nh§ tên ông giáo sÜ Ãy, ông hay nói : Thí rÜ®u , XÜªng thì h†c v§i Giáo sÜ Lê Væn ChÎa, ngày Ãy ông Çi chi‰c Traction Çen, KÏ NghŒ H†a thì h†c v§i Giáo SÜ TrÀn Væn ñ¥ng, Anh væn h†c v§i giáo sÜ Phan H»u Tåt ª Pháp mói vŠ, ông Çi dåy b¢ng xe Wolfwagen.

Hai ông giám thÎ, trong Ãy có ông Giám ThÎ Tài, mang ki‰ng cÆn, ngÜ©i thÆt mÆp, giÓng nhÜ hình bi‹u thÎ vÕ xe Michelin, ông phåt g¡t l¡m, hª m‡i chút là Consigne, anh em m§i Ç¥t cho ông biŒt danh là ông Michelin. Tôi c¡t móng tay trong l§p, lúc không có giáo sÜ dåy, nên ông låi ngÒi trong l§p Ç‹ gi» trÆt t¿, ông nghe ÇÜ®c ti‰ng lách cách Ãy, tôi bÎ double zero conduite và consigné m¶t tuÀn. S° Consinge ông kš ÇÀy h‰t, nhÜng Ç‰n LÍ QuÓc Khánh 26-10-1956 ông bèn vào l§p tuyên bÓ : ‘‘Do æn mØng LÍ QuÓc Khánh, tôi tha phåt h‰t cho các trò ‘’. H†c sinh mØng h‰t l§n!

Nguyễn văn Hòa, X, Châu Viễn, Nguyễn Văn Liêm, Trần Văn Đắc, Nguyễn Văn Đông, Lương Văn Sĩ, Lương Minh Mẫn, Huỳnh Ái Tông

(?)

Hàng ngồi: Trương Công Phước, Lý Lạc Long Giang, Phan Tùng, Trần Phước Châu ?, Trần Văn Trường, Nguyễn Thanh Tòng

Næm ñŒ ThÃt tôi h†c l§p E v§i NguyÍn Thanh Tòng, TrÜÖng Công PhÜ§c, Bùi Væn Chín, LÜÖng Minh MÅn, LÜÖng Minh ñåt, NguyÍn Væn Hòa, Mai H»u Tâm, Lš Phøng Toàn, Tæng TÃn Tài, Trần PhÜ§c Châu, TrÀn Xuân Vïnh Qu‰, LÜÖng Væn Sï, TrÀn Væn ñ¡t, TrÀn Væn TrÜ©ng, Lê Væn ThÖm, NguyÍn H»u HiŒp, Phan Tùng ... ñ‰n 50 mång và gÀn 50 næm qua rÒi k‹ tØ næm 1956 Çó, khó mà nh§ h‰t. Trong sÓ h†c sinh l§p Ãy có Mai H»u Tâm Çi h†c b¢ng xe Push xanh, còn Lš Phøng Toàn Push ÇÕ, L®i Çi Gobel.

Vào næm ñŒ ThÃt, anh em h†c sinh có phong trào Çi h†c Nhu ñåo ª sân Phan ñình Phùng v§i giáo sÜ HÒ CÄm Ngåc, hình nhÜ trong sÓ Çó có NguyÍn ñÎnh An theo Çu°i lâu næm. có thi cº và có Ç£ng cÃp.

M¶t sÓ khác Çi h†c vë v§i h†a sï VÜÖng QuÓc ñåt ª Hòa HÜng hay Ngã bäy, trong Çó có DÜÖng Væn ThÖm và Thåch Minh Thông, m¶t sÓ h†c làm thÖ Ç‹ th¿c hiŒn hoài bäo trª thành thi sï. Sau 1975 g¥p låi DÜÖng Væn ThÖm anh cho bi‰t cùng v§i Thåch Minh Thông lÃy g‡ mít kh¡c tÜ®ng PhÆt bán cho cºa hàng bán ÇÒ c° ª ÇÜ©ng TrÀn Quš Cáp, sau chuy‹n ra Lê Væn DuyŒt ( nay là Cách Mång Tháng 8 ), các anh chÌ nhÆn ÇÜ®c 2 chÌ vàng, h† bán ra trên 2 cây.

Tôi ª tr† nhà anh An trong ngã sáu ÇÜ®c m¶t tháng anh bÎ thuyên chuy‹n, tôi chuy‹n ra ª tr† nhà ngÜ©i quen trong hÈm, trÜ§c Råp hát ViŒt Long, hai tháng sau låi d†n vŠ ª nhà H†a sï Phåm Thæng, vài tháng sau, tôi xin vào ª tr† ngay trong TrÜ©ng Phan ñình Phùng, nÖi Çây Çã có TrÀn Væn T¿, NguyÍn Væn Sï, TrÀn Væn Long, NguyÍn Trung Tr¿c, TrÀn Xuân Vïnh Qu‰, NguyÍn Væn ñÙc, NguyÍn Væn Giáp t¿ Giao, NguyÍn Ti‰n Minh bút hiŒu NhÃt Giang, Huÿnh Væn Huê cÛng có vài ngÜ©i cûa TrÜ©ng QuÓc Gia Âm Nhåc, nay tôi còn nh§ là anh NguyÍn Quang Vui. Và hÒi Çó có mª l§p SÜ Phåm KÏ ThuÆt cÃp tÓc h†c m¶t næm, låi có thêm anh Huÿnh PhÜÖng cÛng ª Çó, sau nÀy anh có Çi tu nghiŒp ª MÏ và dåy ª TrÜ©ng ñà N£ng. Sau 1975 anh vào Sàigòn, thÌnh thoäng tôi cÛng g¥p anh, cho Ç‰n khi anh Çi anh Çi ÇÎnh cÜ ª MÏ vào khoäng næm 1990.

Chúng tôi æn cÖm tháng ª quán Ba ñ©n ch‡ ngã tÜ Phan ñình Phùng và NguyÍn bÌnh Khiêm, thÜ©ng ngày là cÖm Çïa v§i cá kèo kho h¶t vÎt và ÇÆu xào, m¶t th©i gian sau vài anh em t¿ nÃu æn, mua m¶t cái Réseau ÇÓt dÀu hôi, m¶t cái nÒi nhôm, m¶i cái soon, Çôi Çûa cái chén là xong, thÙc æn mua ª ch® ña kao.

Ngû thì, m‡i ngÜ©i m¶t cái gh‰ bÓ, tÓi träi ra, sáng x‰p låi, Ç¥t ª góc nào Çó. Ÿ Çó có nh»ng kÏ niŒm khó quên, có nh»ng Çêm Huÿnh Væn Huê, TrÀn Xuân Vïnh Qu‰ và tôi Çi b¶ qua CÀu Bông, qua Læng Ông Ç‰n m¶t CÜ xá sau nÀy n¢m trên ÇÜ©ng NguyÍn HuŒ hay Thích Quäng ñÙc, Ç‹ Huÿnh Væn Huê xin tiŠn cûa ngÜ©i chÎ, rÒi l¶i b¶ ra Ngã TÜ Phú NhuÆn, theo ÇÜ©ng Hai Bà TrÜng, Ç‰n TrÀn Quang Khäi trª vŠ Ch® ña Kao, gÀn ÇŠn th© Phan Chu Trinh có hiŒu Kem, m‡i ÇÙa mua æn m¶t cây kem Eskimos, vŠ t§i trÜ©ng cÛng khoäng 10 gi© Çêm, có khi c°ng Çã khóa, phäi g†i anh Gác Dan Gourd Salan, ngÜ©i ƒn lai mª c°ng.

Có nh»ng Çêm chØng 9 hay 10 gi©, Çi ra ngoài sân nhìn lên Building công chÙc ª Çó, trên tÀng lÀu tÜ, Çôi khi có cô ca sï v® ông giáo sÜ kia ra ÇÙng balcon, hai tay bà chÓng xuÓng lan can Ç‹ chÎu thân mình, ÇÙng cuÓi nhìn xuÓng ÇÃt, trong nhà Çèn mª sáng trÜng, chi‰u rõ ngÜ©i phø n» không m¥c áo, ÇÙng yên l¥ng m¶t mình, trông nhÜ m¶t pho tÜ®ng tuyŒt ÇËp. Gourd Salan chép miŒng nói : ‘‘ Trông thân hình tuyŒt ÇËp mà bà ta cÛng t¿ nhiên quá. Ch£ng lë mình ÇÙng ng¡m hoài !‘’ Nh»ng næm gÀn Çây tôi còn ÇÜ®c vài lÀn xem bà ta trình diÍn trong Video, bà ta tuy tu°i Çã cao, nhÜng vÅn còn nét ÇËp, còn Çû quy‰n rÛ g®i tôi nh§ Ç‰n hình änh næm xÜa.

Trong nh»ng ngÜ©i ª chung nÖi Çây, nay m‡i ngÜ©i m¶t phÜÖng tr©i, kÈ mÃt ngÜ©i còn. NguyÍn Trung Tr¿c tôi có g¥p anh cÃp b¿c Trung Úy ª Tråi L¿c LÜ®ng ñ¥c BiŒt Ban Mê Thu¶c, Hà cÛng Trung Úy Quân Cø, TrÀn Xuân Vïnh Qu‰ Çã hy sinh cho t° quÓc trÜ§c MÆu Thân.

Anh NguyÍn Quang Vui cùng tôi g¡n bó nhÜ tình ru¶t thÎt, nay anh ª San Jose, nh§ ngày nào tôi thi r§t Tú Tài, anh thuê nhà cho tôi có ch‡ h†c bài, anh gi§i thiŒu cho tôi cô em h† cûa anh ª Hu‰, tôi ra Çó cô m©i vŠ nhà æn cÖm, lÀn khác anh cô ÇÜa tôi Çi Ciné rÒi Çi æn chè ª Ga xe lºa, rÒi vŠ nhà ngû låi trong thành n¶i, m¶t lÀn cô ÇÜa tôi Çi xe bus vŠ vùng quê ª Kim Long. Có m¶t lÀn cô vào Sàigòn, chúng tôi Çi æn chè Hi‹n Khánh ª ÇÜ©ng Phan ñình Phùng, Çi xem phim Giã TØ VÛ Khí ª Råp Væn Hoa ña Kao, chúng tôi chÌ có duyên ch§ không có n®, N‰u ngày nay tôi vi‰t cho nàng: ‘‘ Tình chÌ ÇËp khi còn dang dª ‘’, nàng ch£ng phø h†a ‘’ ñ©i mÃt vui khi Çã tr†n cÀu thŠ ‘’, nhÜng së chép låi nguyên væn bài NgÆp NgØng cûa HÒ Dz‰nh nhÜ sau :

Em cÙ hËn nhÜng em ÇØng Ç‰n nhé.

Tôi së trách- cÓ nhiên - nhÜng rÃt nhË;

N‰u trót Çi, em hãy g¡ng quay vŠ.

Tình mÃt vui lúc Çã vËn câu thŠ,

ñ©i chÌ ÇËp nh»ng khi còn dang dª.

ThÖ vi‰t ÇØng xong, thuyŠn trôi ch§ Ç‡,

Cho nghìn sau... lÖ lºng....v§i nghìn xÜa.

Còn ngÜ©i n»a, tôi cÛng khó quên, Çó là NguyÍn Ti‰n Minh, bút hiŒu NhÃt Giang. Minh ngÜ©i B¡c, thÌnh thoäng có ngÜ©i Çàn ông ª ñà Låt xuÓng tìm Minh, Minh g†i là BÓ, nhÜng khi ông ta vŠ rÒi, Minh nói v§i tôi : - Ông ta không phäi là bÓ ru¶t cûa tôi, mË tôi ngày xÜa Çi buôn, m¶t hôm bÎ tên cÜ§p häm hi‰p sau sinh ra tôi. Tôi không tin l©i Minh nói, tôi cho r¢ng h¡n ti‹u thuy‰t hóa cho Ç©i h¡n có thêm huyŠn thoåi. Minh Çi h†c, có lúc không tiŠn æn, nhÎn Çói vài hôm, khi có tiŠn nhuÆn bút h¡n mua chä qu‰, bánh dÀy æn thÆt hä hê, bù låi nh»ng bºa Çói, cu¶c Ç©i væn nghiŒp cûa NhÃt Giang NguyÍn Ti‰n Minh b¡t ÇÀu v§i chuyŒn Chú Chu¶t Chù, h¡n vi‰t rÒi gºi t§i nhà væn Lê Væn Siêu in trong sách vi‰t cho trÈ con nhÜ D‰ Mèn Phiêu LÜu Kš cûa Tô Hoài. Sau khi sách Chú Chu¶t Chù cûa Minh ÇÜ®c in næm 1958 hay 1959, Minh trª thành nhà væn NhÃt Giang tØ Çó, sau nÀy khoäng næm 1959, K› SÜ CÀu CÓng TrÀn Væn Båch thôi chÙc Giám ñÓc Nha KÏ ThuÆt và MÏ ThuÆt, K› sÜ NguyÍn ñÜ®c tØ Pháp vŠ thay làm Giám ñÓc, TrÀn LÜu Cung làm Phó, chúng tôi không ÇÜ®c ª trong khuôn viên Nha KÏ ThuÆt n»a, Minh h†c trên tôi m¶t l§p, tôi không rõ Minh bÕ h†c næm nào, có ÇÜ®c mänh b¢ng chi. ñã là væn sï Minh còn cÀn chi b¢ng kÏ thuÆt Ãy.

Khoäng næm 1960, m¶t hôm g¥p Minh ngÒi xích lô trên ÇÜ©ng Pasteur gÀn ngã tÜ HÒng ThÆp T¿, Minh cho bi‰t vÜà ª tù ra, hiŒn ª ÇÜ©ng TrÜÖng TÃn Bºu, cho sÓ nhà bäo tôi Ç‰n chÖi, cæn nhà Ãy tôi có Ç‰n thæm Minh, nhÜng Minh ÇÙng trên gác, tôi ÇÙng dÜ§i ÇÜ©ng nói chuyŒn v§i nhau.

VŠ sau, Minh mua cæn nhà nhÕ trong hÈm ÇÜ©ng Lê Væn DuyŒt, gÀn Çình Phú Thånh (?), ch‡ có quán Ba Ninh chuyên bán thÙc æn Hu‰. RÒi Minh lÃy v® b¡t tôi làm r‹ phø bÜng khai trÀu rÜ®u, v® Minh Lš MÏ Båch, nhà ª trong hÈm ÇÜ©ng Tô Hi‰n Thành, gÓc ngÜ©i Sa ñéc. Sau khi Çãi æn ª nhà hàng ra vŠ, v® chÒng Minh m©i tôi và cô dâu phø vŠ t° uyên ÜÖng cûa Minh, æn xôi gà, rÒi h† nh© tôi ÇÜa cô dâu phø TrÀn ThÎ Thu Cúc vŠ nhà.

Tôi lÃy Taxi ÇÜa Cúc vŠ nhà ª ÇÜ©ng Phan Væn TrÎ, gÀn ngã næm Bình Hoà, tØ Çó tôi quen Cúc, Çêm Çêm tôi có Ç‰n nhà kèm nàng h†c toán Ç‹ thi Tú Tài. Næm tôi lÆp gia Çình, tôi không m©i và báo tin cho Cúc, Çêm nhóm h† nàng Ç‰n nhà tr† gºi cho tôi món quà, hôm sau mª quà ra là m¶t Çïa hát, trong Çó PhÜÖng Dung hát bài ThÜÖng Hoài Ngàn Næm và m¶t Album, Cúc ghi hai hàng ch» :

ThÜÖng hoài ngàn næm ....

Em nghï Çó là tình cûa anh v§i chÎ.

Bu°i tiŒc cÜ§i chúng tôi ª ñÒng Khánh, Cúc m¥c toàn tr¡ng, chào chúng tôi Çang Çón khách và nói : - TÓi hôm qua, em tÜªng anh có nhà, em mang quà t§i mØng anh chÎ, không g¥p anh, em Çã gºi låi, bây gi© em xin phép vŠ.

Chúng tôi cÓ m©i nhÜng Cúc tØ chÓi, lÃy lš do nhà xa, låi n»a Sàigòn gi§i nghiêm quá s§m, vào lúc 10 gi© Çêm.

Sau nÀy Minh mua nhà ª ÇÜ©ng NguyÍn Cänh Chân, xây lÀu Çúc 3 tÀng, chåy xe Çua, mª nhà xuÃt bän Chiêu DÜÖng. Minh Çã khuy‰n khích tôi vi‰t sách, nh© Çó tôi Çã vi‰t quy‹n KÏ NghŒ H†a l§p 9, Ç‹ giäm chi phí, Minh tìm h†a sï vi‰t ch», hình tôi vë, sách Ãy in ra 5 ngàn quy‹n, Minh bán h‰t cho Khai Trí và tôi ÇÜ®c 60 ngàn ÇÒng, næm Çó có lë 1971, næm sau tôi soån sách Bài TÆp Vë KÏ ThuÆt, tôi mang Ç‰n cho ông Khai Trí xuÃt bän, và còn mÃy quy‹n KÏ NghŒ H†a l§p 8, l§p 10 ông Khai Trí Çã mua nhÜng chÜa xuÃt bän.

Tôi vÅn thÜ©ng Ç‰n chÖi v§i Minh, có lúc h¡n lên voi mà cÛng có lúc xuÓng ÇÃt. M¶t hôm tôi Ç‰n, Minh Çi khÕi, Båch v® Minh trông coi công nhân Çóng sách trên lÀu, bäo tôi lên lÀu vì Çang bÆn khách. Tôi lên Ç‰n nÖi m§i bi‰t có Cúc ª Çó, Båch Çang xem xÃp änh cûa Cúc, rÒi vØa cÜ©i ÇÜa cho tôi m¶t tÃm änh và nói :

- Anh Tông xem tÃm änh nÀy ÇËp nè !

Tôi vØa cÀm änh m§i xem qua, Cúc v¶i la lên :

-          ƒy! Anh ÇØng xem, em m¡c c« l¡m!

ñó là tÃm änh màu, Cúc Çang cho con bú, ch¡c là chÒng Cúc Çã chøp änh th¢ng bé Çang bú s»a cæng ÇÀy ng¿c nàng.

TØ Çó tôi không g¥p Cúc n»a, tôi nh§ hÒi Çó có lÀn Çi Ban Mê Thu¶c, tôi có g¥p Cúc ª Phi TrÜ©ng Tân SÖn NhÃt, Cúc bäo tôi : - Em Çã Çi dåy h†c ª Bình Long, anh em làm HiŒu TrÜªng trên Ãy. Sau nÀy Bình Long mÃt, tôi t¿ hÕi bây gi© Cúc và gia Çình ª Çâu ? Còn Minh sau 1975, có lúc mua xe Çò lª, chª khách chåy ÇÜ©ng Sàigòn CÀn ThÖ, rÒi cä gia Çình vÜ®t biên sang Úc.

Sau nghe ngÜ©i ta nói, ª Úc Minh låi làm báo Chiêu DÜÖng, sau khi tôi r©i ViŒt Nam, nghe nói Minh Çã vŠ låi ViŒt Nam, chiêu Çãi bån bè và Çã kinh doanh ª Çó. HÒi còn ª ViŒt Nam tôi có gºi thÜ cho Minh ª ÇÎa chÌ báo Chiêu DÜÖng, gÀn Çây anh NguyÍn Thanh Bình cho tôi ÇÎa chÌ Website Âu CÖ ª Úc, cÖ sª kinh doanh cûa gia Çình Minh, tôi gºi Email t§i thæm, tÃt cä ÇŠu không có hÒi âm.

Næm ñŒ Løc, tÃt cä h†c sinh vŠ Cao Th¡ng h†c, TrÜ©ng KÏ ThuÆt Phan ñình Phùng xóa tên, sau nÀy nÖi Çó mª TrÜ©ng QuÓc Gia ThÜÖng Måi do ThÀy Phan H»u Tåt làm HiŒu TrÜªng, TrÜ©ng N» Công Gia Chánh Bà N» v® ông Giám ThÎ TÆp làm HiŒu trÜªng, vŠ sau khi các TrÜ©ng QuÓc Gia Âm Nhåc d©i vŠ vÜ©n Tao ñàn, ThÜÖng Måi, N» Công d©i lên TrÜ©ng Bách Khoa Phú Th†, nÖi Çây mª Trung Tâm Phan ñình Phùng dåy ti‹u thû công nghiŒp do h†a sï NguyÍn Væn Bình làm HiŒu TrÜªng, sau n»a Toà ñåi SÙ MÏ lÃy TrÜ©ng NguyÍn TrÜ©ng T¶ (trÜ§c là TrÜ©ng Th¿c NghiŒp) Ç‹ mª r¶ng thêm Toà ñåi SÙ, Ç°i låi h† së cÃt TrÜ©ng NguyÍn TrÜ©ng T¶, gÀn khu B‰n Xe An ñông, nÖi cÖ sª TrÜ©ng Quân Y cÛ. ñ‰n T‰t MÆu Thân chánh phû lÃy ch‡ Çó cho nån nhân tåm trú, rÒi h† chi‰m luôn, MÏ phäi xây cÃt trên Thû ñÙc, vì cÖ sª quá khang trang nên B¶ Giáo Døc dành cho TrÜ©ng Cao ñ£ng SÜ Phåm KÏ ThuÆt, lÃy tên là ñåi H†c SÜ Phåm KÏ ThuÆt Thû ñÙc, ông NguyÍn Væn Ái nguyên Giám ThÎ Cao Th¡ng, hÒi Çó ông thÜ©ng m¥c áo sÖ mi ng¡n tay tr¡ng, quÀn väi Kaki vàng. Ông có du h†c ª MÏ lÃy ÇÜ®c b¢ng Ti‰n sï giáo døc, ÇÜ®c b° nhiŒm làm khoa trÜªng, còn TrÜ©ng KÏ ThuÆt NguyÍn TrÜ©ng T¶ thì vÅn ª tåm trong khuôn viên Nha KÏ ThuÆt cho Ç‰n ngày nay.

Tôi nh§ næm ñŒ Løc h†c XÜªng Gò h†c v§i ThÀy Quan, sau ThÀy làm HiŒu TrÜªng TrÜ©ng KÏ ThuÆt CÀn ThÖ và m¶t ThÀy n»a là ba cûa ñåi, h†c Rèn v§i ThÀy HÒ Væn VÀy, Lê Væn KiŒt và h†c Machine à Vapeur v§i ThÀy T›, kh° Öi là kh°, toàn bài là Pháp Væn, phäi h†c thu¶c lòng vŠ mô tä cÖ cÃu, vÆn chuy‹n cûa nh»ng b¶ phÆn.

Ÿ l§p Pháp Væn h†c v§i ThÀy Khuê, nghe nói xÜa ThÀy tØng làm quÆn TrÜªng ª quÆn nào Çó, ThÀy vào l§p cho h†c sinh chép bài rÒi n¢m dÜ§i bàn h†c trò Ç‹ nghÌ lÜng. ThÀy ch†n nh»ng bài væn hay Ç‹ dåy, tôi còn nh§ m¶t bài Çåi š nhÜ sau :

Có m¶t gánh hát dåo ª Pháp, Ç‰n làng kia hát, anh hŠ diÍu m¶t câu th‰ nào Çó làm mích lòng khán giä, h† bu¶c anh ta phäi xin l‡i, anh ta cho r¢ng mình không có l‡i. Ông bÀu bäo anh ta xin l‡i anh ta cÛng không khÙng chÎu. Sau ông bÀu nói r¢ng vì mi‰ng cÖm manh áo, anh ta nên xin l‡i Ç‹ cho m†i ngÜ©i ÇÜ®c nh©. Do Çó anh ta b¢ng lòng và ra sân khÃu xin l‡i, anh ta nói :

- Tôi xin l‡i quš vÎ là tôi có l‡i !

Khán giä ch£ng nh»ng hài lòng mà còn v‡ tay tán thÜªng anh ta, khi lui vào hÆu trÜ©ng, có Çào kép hát hÕi, tåi sao ban ÇÀu bäo anh ta xin l‡i, anh ta Çã nhÃt ÇÎnh không xin l‡i, sao bây gi© låi chÎu xin l‡i, anh ta bäo :

- Hãy nghe cho k› l©i tôi nói, tôi nào có xin l‡i chi Çâu, vì n‰u tôi xin l‡i thì Çó là tôi có l‡i.

Lúc Çó m†i ngÜ©i m§i hi‹u là anh ta chÖi ch».

ThÀy Phan H»u Tåt vÅn dåy Anh Væn, Sº ñÎa h†c v§i ThÀy NguyÍn Ng†c …n, ThÀy cÛng có du h†c ª Pháp. Toán h†c v§i ThÀy Lê Båc Sang, ThÀy Sang v§i ThÀy TrÀn Ng†c ñänh, gi© h†c sinh ra chÖi hai ThÀy thÜ©ng thä b¶, trò chuyŒn v§i nhau trong sân trÜ©ng, hình nhÜ hai ThÀy là ÇÒng hÜÖng, quê ª tÌnh CÀn ThÖ.

Næm ñŒ NgÛ, tôi và vài bån cùng l§p bÎ chuy‹n sang ñŒ NgÛ D, h†c chung v§i HÒ Ng†c Thu (con cûa ThÀy HÒ Væn VÀy),NguyÍn ñ¡c ThÆn, Lê Kim Nghïa, DÜÖng Væn ThÖm, Lê Væn ThÖm, TrÀn Xuân Minh (?), TrÀn Thái Thông, Thåch Minh Thông, Tá, Nam, m¶t cÆu n»a lông tay rÃt dài, do báo Sàigòn M§i cûa bà Bút Tra Çæng bài có ngÜ©i lÃy khÌ ÇÈ con, nên anh em g†i anh ta là con khÌ cûa bà Bút Trà.

Næm nÀy h†c Máy N‡ v§i ThÀy Phan Væn Mão, ThÀy rÃt khó, h†c v§i ThÀy l§p im phæng ph¡c, m‡i lÀn ThÀy g†i t§i 2 h†c sinh lên trä bài. Anh em thÜ©ng bäo gi© ThÀy Mão ruÒi bay ngang bi‰t Ç¿c hay cái.

ThÀy Nghiêm Xuân SÜÖng dåy Lš Hóa, gi†ng ThÀy hÖi ng†ng, bÎ h†c sinh nháy, m¶t hôm ThÀy nói : - Tôi nói ng†ng là do Tr©i sinh, các em ÇØng cÜ©i, ngÜ©i có tÆt nguyŠn mình Çáng thÜÖng m§i phäi, cho nên ‘‘ Cái gì cûa Cesar hãy trä låi cho Cesar ‘’. Câu nói cûa ThÀy, tôi vÅn th¡c m¡c vŠ ‘‘ Cái gì cûa Cesar hãy trä låi cho Cesar ‘’ ChØng 30 næm sau, tôi m§i tìm thÃy š nghïa trong Thánh Kinh. Câu nói Ãy xãy ra lúc Chúa ÇÜÖng th©i, La Mã cai trÎ ngÜ©i Do Thái, dân Do Thái vì Çó chÓng låi nhà cÀm quyŠn La Mã, ngÜ©i ta muÓn håi chúa, nên hÕi Chúa có nên Çóng thu‰ hay không ? N‰u Chúa bäo nên Çóng thu‰ tÙc là Chúa không chÓng La Mã, dân Do Thái së chÓng Chúa, n‰u Chúa bäo ÇØng Çóng thu‰ tÙc chÓng låi La Mã së ÇÜ®c lòng dân Do Thái, nhÜng nhà cÀm quyŠn La Mã së b¡t bÕ tù Chúa vì t¶i xúi dân chÓng nhà cÀm quyŠn, lúc ÇÜ®c hÕi nhÜ th‰, chúa trä l©i :

- Cái gì cûa Cesar hãy trä låi cho Cesar.

Mà Cesar là ñåi ñ‰ La Mã, có hình tÜ®ng in trên ÇÒng tiŠn sº døng th©i bÃy gi©.

Công Dân h†c v§i ThÀy Lê Tr†ng LÍ, ThÀy LÍ Çang h†c LuÆt, em ThÀy là luÆt sÜ Lê Tr†ng Nghïa, nghe nói khi tÆp s¿ ngÜ©i ta ÇÜa cho ThÀy bào ch»a cho m¶t tên ViŒt C¶ng, t¶i tº hình là cái ch¡c, cho nên anh em bäo g¥p ThÀy LÍ thì chÌ còn nÜ§c bÎ tº hình.

Tôi nh§ hình nhÜ næm nÀy ThÀy Phåm Væn LuÆt thân phø cûa Phåm Minh Luân làm Giám ThÎ kiêm Giáo sÜ hÜ§ng dÅn HiŒu ñoàn, cuÓi næm ThÀy khuy‰n khích DÜÖng Væn ThÖm và tôi in Ronéo Ç¥c san cûa L§p, ThÀy Lê NguyÍn Bá TÜ§c dåy ViŒt Væn cho m¶t m§ Stencil, ThÀy LuÆt bäo tôi sang thÜ viŒn QuÓc Gia n¢m trÜ§c m¥t B¶ Kinh T‰ (sau nÀy là Nha ñ¶ng Viên cûa TÜ§ng TrÀn ñình ñåm, có xÜ§ng ngôn viên ti‰ng nói Ç¶ng viên Huÿnh H»u Trí), mÜ®n sách mà vi‰t vŠ ThÃt SÖn HuyŠn Bí, ThÀy vi‰t thÜ gi§i thiŒu, tôi sang g¥p ông Lê Ng†c Trø ÇÒng tác giä v§i thÀy LuÆt vŠ quyÍn Sãi Vãi cûa NguyÍn CÜ Trinh, ông Trø còn là tác giäViŒt ng» Chánh tä t¿ vÎ .... , ông Trø ÇÜa cho tôi quy‹n sách Pháp væn vi‰t vŠ ÇÎa lš miŠn Nam cûa TrÜÖng Vïnh Kš, tôi Çem vŠ nhà Ç†c cä tuÀn không thÃy thú vÎ, không trích ÇÜ®c bài nào, bây gi© nghï låi thÃy mình quá dåi, sách cûa Çåi væn hào, tåi mình dÓt Çó thôi. Ông LuÆt còn xía tay vào ÇÎnh mŒnh cûa tôi, n‰u có ÇÎnh mŒnh, tôi së nói t§i sau.

Còn t© báo Xuân, thuª Çó ThÖm và tôi tìm ÇÜ®c m¶t hiŒu Ronéo ª gÀn TrÜ©ng TrÀn Løc Tân ñÎnh, bìa ThÖm vë cành mai vàng, v§i 4 t© Stencils Ç‹ in 4 màu: Xanh dÜÖng, vàng, ÇÕ, Çen, và tr¶n 4 màu thành ra technicolor, Çåt ÇÜ®c kÏ thuÆt cao, ÇËp hÖn tÃt cä báo xuân cùng quay Ronéo trong næm Çó.

XÜªng máy ô tô, thuª Çó ÇÜ®c Toà ñåi SÙ Anh cho m¶t Ç¶ng cÖ JET, Ç‹ gÀn bàn ThÀy Mão, anh h†c sinh nào cÛng hänh diŒn vì trÜ©ng mình có máy móc tân ti‰n, nhÜng nhìn ch§ không dám r© t§i.

Có hôm h†c v§i ThÀy Huÿnh Væn ThÙc, thân phø cûa Huÿnh H»u Trí, ông Çem Ç¶ng cÖ n° ra bäo tháo h‰t ra rÒi l¡p låi, làm cho t§i chiŠu m§i xong, l¡p rÃt cÄn thÆn nhÜng khoi xong thì còn dÜ cä n¡m tay nào nào bù lông, Çai Óc, vòng ÇŒm. ñem mÃy món løc cøc Ãy hÕi ThÀy Phåm Væn T§i, ThÀy bäo : - MÃy em coi có cái l‡ nào Çó, liŒng h‰t nó vào trong máy Çi, máy nÀy cÛ l¡m rÒi, bao nhiêu næm ch£ng ai r§ t§i, máy cÛ lúc sºa ch»a ngÜ©i ta thêm ch‡ n† ch‡ kia, mình l¡p Çúng kÏ thuÆt thì nó dÜ. Tåi bu°i sáng các em làm mÃt trÆt t¿, ông ThÀy phåt b¡t tháo máy ch§ h†c hành gì cái máy cõ l‡ sï Çó ! H†c sinh có anh nói : - Hèn chi ! Còn m§ kia, anh em lén liŒng luôn vô thùng rác.

ThÀy ThÙc nói gi†ng Nam r¥c, Trí nói gi†ng B¡c r¥c, hÕi ThÀy tåi sao vÆy ? ThÀy trä l©i :

- Có chi khó Çâu ! HÒi 1945 tôi Çi tàu ra Häi Phòng, kËt ª Çó, nó sanh ª B¡c, l§n lên ª B¡c nên nói gi†ng B¡c r¥c ròng.

Còn ThÀy HÒ Væn VÀy, Ç‰n næm 1969 tôi xuÓng ÇÖn vÎ Quân Cø ª Sóc Træng, m§i vào trình diŒn v§i ñåi Úy ñåi ñ¶i TrÜªng, ông Çang cæn d¥n tôi ch‡ æn ngû vØa xong, m¶t anh Trung Sï nhÃt chào tôi cái cøp :

- ThÜa Thi‰u Úy! Có ngÜ©i m©i Thi‰u Úy ra quán.

Tôi còn Çang phân vân, ñåi ñ¶i TrÜªng khuyên tôi :

- Có anh em m©i thì anh Çi chÖi Çi, ch‡ lå có ngÜ©i quan thì tÓt cho mình.

Tôi chào ñåi ñ¶i TrÜªng rÒi theo anh Trung sï Çi ch£ng mÃy bÜ§c t§i chi‰c cÀu xi mæng nhÕ, bên cånh cÀu là cái quán lá ÇÖn sÖ, bÜ§c vào quán nhìn thÃy HÒ Ng†c Thu ngÒi Çó, chung quanh v§i m¶t sÓ Çàn em. H¡n ÇÄy vŠ phía tôi ly cÓi ÇÀy bia nói :

- NgÒi xuÓng uÓng Çi mÀy! Gi§i thiŒu v§i anh em, ChuÄn Úy Tông là bån h†c cùng l§p, bån ÇÒng nghiŒp cùng dåy trÜ©ng kÏ ThuÆt, nay bån ÇÒng ly cûa Ç©i binh nghiŒp.

ñó là ngày binh nghiŒp ÇÀu tiên cûa tôi, tØ Çó Thu và tôi be bét nhÆu, có nh»ng bºa uÓng v§i MÏ, chúng say mèm, m¶t hôm có anh MÏ cÓ vÃn Trung Çoàn, m©i chúng tôi vŠ nhà h¡n nhÆu, v® h¡n là cô gái ngÜ©i ViŒt chuÄn bÎ cho chúng tôi thÙc æn ÇÀy bàn, rÜ®u mÃy thùng bia h¶p. Thu thì cÙ hát nhåc TrÎnh Công SÖn : ‘‘ NgÜ©i con gái ViŒt Nam da vàng, yêu Çô la hÖn yêu nòi giÓng...’’, chÎ ta tránh m¥t chúng tôi, nói tØ trong buÒn v†ng ra :

- UÓng dùm Çi mÃy anh Öi! Ai có phÆn nÃy mà, chúng ta Çâu có muÓn mà ÇÜ®c, thÜÖng nhau không thÜÖng thì uÓng dùm Çi, ch§ cay Ç¡ng chi cho t¶i nghiŒp thân em.

Thu thì vÅn cÙ hát, mà tôi thì xót xa cho thân phÆn con ngÜ©i nhÃt là ngÜ©i ViŒt Nam, trong th©i bu°i chi‰n tranh, nay còn , mai mÃt, thân phÆn nhÜ®c ti‹u, ai cÛng nhÜ ai. NhÜng mà không phäi Thu ch‰ diÍu, khinh båc, bªi vì nghe gi†ng Thu hát, nhình Çôi m¡t h¡n Çoanh tròng lŒ Ùa. Thu h¡n có tâm hÒn, h¡n chÖi nhåc ÇÜ®c và cÛng vë ÇÜ®c nh»ng bÙc tranh, xem ra nhà Thu bên cånh TrÜ©ng MÏ ThuÆt Gia ñÎnh, ch¡c Thu có hoa tay hÖn là h†c lóm.

M¶t hôm tôi bÆn viŒc kš các Phi‰u hŒ sºa ch»a không Çi uÓng bia ÇÜ®c, Thu Çi v§i các sï quan tài chánh ÇÖn vÎ, Ç‰n chiŠu khoäng 6 gi© tôi Çi æn cÖm vŠ t§i c°ng, thì Çu®c hå sï quan tr¿c báo cáo có ThÀy VÀy Çi ki‰m Thu, tôi m©i ThÀy lên xe jeep, chª ThÀy Çi Bãi Xào không g¥p, phäi ra tÆn ÇÜ©ng Çi VÛng ThÖm m§i tìm thÃy Thu.

Chúng tôi chª ThÀy vŠ thành phÓ, vào m¶t cái quán ª b© sông v¡ng khách ngÒi, ThÀy lÃy trong túi bàng ra m¶t chai Johnny Walker nhän ÇÕ, Ç¥t trên bàn ThÀy cÜ©i nhË nhàng và nói :

- ThÃy con lâu vŠ, ba má nh§ con, má con không khÕe nên ba Çi thæm, có chai nÀy nhÆu Çª.

ThÀy VÀy và Thu, chuyŒn vãng qua loa, chÆm räi h§p tØng ngøm Whisky pha Soda, tôi uÓng ít nhÜng thÃm nhiŠu vŠ tình phø tº cûa ThÀy VÀy và Thu, h† có khoäng cách tôn kính vØa Çû Ç‹ không làm mÃt s¿ thân yêu, cha bao gi© cÛng ít bày tÕ tình cäm v§i con, nhÜng qua ánh m¡t, qua tØng h§p rÜ®u tôi thÃy h† Çã trao cho nhau tình cäm sâu s¡c ÇÆm Çà. Cho Ç‰n gÀn 11 gi© Çêm, chúng tôi ÇÜa ThÀy vŠ ngû trong tråi, sáng dÆy s§m ÇÜa ThÀy ra quán Cây DÜÖng æn Çi‹m tâm, rÒi tiÍn ThÀy ra vŠ.

Tôi nh§ nh»ng vÎ HiŒu TrÜªng nhÜ là ông Khoan, ông Trà cø Phåm Xuân ñ¶, rÒi K› sÜ Cao Thanh ñänh, Giám H†c là ông Minh, ông Lš Kim Chân, ông Lê Thanh Vân, ông Phan Væn Long, T°ng Giám XÜªng có ông Phòng, Phan Væn Mão, NguyÍn Thành ñÙc, T°ng Giám ThÎ Có Lê Væn ChÎa, Giám ThÎ có ông Phòng, ông Kim, ông LuÆt, ông Tài, ông Khoa, ông Nén, ông Ái, ông Ngåc.

Ông Lš Kim Chân sau Çi làm HiŒu TrÜªng TrÜ©ng KÏ ThuÆt Vïnh Long, trÜ§c khi làm Giám ñÓc Nha KÏ ThuÆt, Lê Væn ChÎa Çi làm HiŒu TrÜªng TrÜ©ng KÏ ThuÆt Long Xuyên, NguyÍn Thành ñÙc làm HiŒu TrÜªng TrÜ©ng NguyÍn TrÜ©ng T¶.

Khi K› sÜ Cao Thanh ñänh làm HiŒu TrÜªng, ông x‰p nh»ng h†c sinh giÕi vào l§p A, rÒi B, rÒi C... næm ñŒ TÙ, tôi h†c TÙ A trong Çó có TrÀn Væn Xê, Se Væn An, NguyÍn ñình An, Mai Væn Khoa, TrÀn Bình ñÙc, TrÀn HÜng Bang, DÜ Quang ThuÃn, TrÀn Thanh Quang, Lš ThÃt, Lê Kim Nghïa, VÛ Duy DÀn, Ngô PhÜ§c TÜ©ng, NguyÍn Væn ThuÆn, Lê Væn Quang, NguyÍn Kim Biên, NguyÍn ñ¡c ThÆn, NguyÍn H»u Th‰ là m¶t l§p h†c sinh giÕi vŠ sau ra K› sÜ có NguyÍn ñ¡c ThÆn, DÜ Quang ThuÃn, HiŒu TrÜªng TrÜ©ng KÏ ThuÆt có Lš ThÃt, Lê Kim Nghïa và tôi. Riêng TrÀn Bình ñÙc, næm Ç° Tú Tài 2 KÏ ThuÆt hång Bình, ÇÆu luôn Math G ª ñåi H†c Khoa H†c, nhÜng ngày kêu k‰t quä Tú Tài là ngày ÇÜa anh vào bŒnh viŒn Grall, vì anh bÎ Çau màng óc, anh trÓi låi các em ÇØng cÓ h†c nhÜ anh, rÒi anh tØ trÀn næm Çó.

Pháp Væn h†c v§i ông NguyÍn Væn Chi‹u nguyên Thanh Tra quân Ç¶i ª ngoài B¡c th©i chánh phû NguyÍn Væn Tâm, ViŒt Væn h†c v§i Lê NguyÍn Bá TÜ§c.

H†c KÏ NghŒ H†a v§i ông DÜÖng Kh¡c Long, ông Long dåy có in bài Ronéo phát, Çª phäi chép bài, cho t§i nay tôi vÅn còn tìm cách lš giäi, câu hÕi cûa ThÀy Long là : - Tåi sao ngÜ©i ta nói mình ên ? Ví dø nhÜ tôi Çi có m¶t mình ên. Ch» ên do Çâu mà ra ?

Sº ñÎa thì h†c v§i ThÀy NguyÍn Khánh NhuÀn, ThÀy NhuÀn Çi dåy b¢ng xe hÖi, æn m¥t Çúng mode, ÇÀu chäi láng, theo nhÜ chính ThÀy k‹, xÜa ThÀy h†c trÜ©ng SÜ Phåm Ç‹ ra dåy cho con em cûa Pháp, v® cûa Thû tÜ§ng Lào Souvana Nouvong hay Phouma là bån h†c v§i ThÀy lúc Ãy, sau ThÀy ÇÜ®c b° døng qua dåy ª Vientaine Lào, rÒi 1945 xäy ra, ThÀy phäi chåy sang Thái Lan lánh nån và làm nghŠ thÀy bói, ThÀy có làm HiŒu TrÜªng TrÜ©ng ñông Tây H†c ñÜ©ng, trÜ©ng nÀy Çóng cºa trÜ§c khi tôi lên Sàigòn h†c, nhÜng cÖ sª vÅn còn thÃy ª ÇÜ©ng Hai Bà TrÜng, sau Trung QuÓc mua cÃt thành Tòa ñåi SÙ Quán Trung Hoa QuÓc Gia ª Sàigòn, nghe nói ThÀy NhuÀn là anh em v§i các tiŒm vàng NguyÍn Th‰ Næng và NguyÍn Th‰ Tài, tôi không ch¡c là anh em ru¶t, vì NguyÍn Th‰ Næng, NguyÍn Th‰ Tài thi phäi NguyÍn Th‰ NhuÀn, Khánh và Th‰ khác nhau.

Næm 1974, tôi ÇÜ®c ÇŠ cº làm HiŒu TrÜªng TrÜ©ng NguyÍn TrÜ©ng T¶, ThÀy LÜu Minh TuÃn em của Thầy Lưu Luân Trọng, chú ru¶t cûa LÜu Bá ñåi dåy KÏ NghŒ H†a ª Cao Th¡ng, góp š ki‰n tôi nên nh© ThÀy NhuÀn xem cho ngày bàn giao, tôi phäi nghe l©i. ThÀy TuÃn chª xe g¡n máy ÇÜa tôi Ç‰n nhà ThÀy NhuÀn ª m¶t hÈm chênh ch‰ch trÜ§c ch® Tân ñÎnh, ThÀy xem cho ngày bàn giao phù h®p v§i ngày gi© anh Phåm Væn Tài muÓn bàn giao s§m. ChÜa ÇÀy m¶t næm ViŒt C¶ng Çã vào, cho nên tôi không bi‰t ÇÜ®c có gì hên xui không, vì m†i viŒc trÜ©ng vÅn bình thÜ©ng.

Tôi không nh§ th©i Çi‹m b¡t ÇÀu, nhÜng khoäng th©i gian nÀy thì có chÎ Chín, có xe bán nÜ§c ng†t Ç¥t gÀn xÜªng Ngu¶i, sau låi có thêm cô Liên, chØng 16 hay 17 tu°i phø giúp bán v§i chÎ Chín, cô Liên trª thành cây Si cho nhiŠu ngÜ©i trÒng, nên xe nÜ§c chÎ Chín Çông khách hÖn trÜ§c kia.

Ngoài c°ng trÜ©ng, nh»ng xe Ç° h¶t xí ngÀu l¡c, æn bò vò viên, xe b¶t chiên, bánh mì thÎt, khô m¿c ... bán chi‰m lòng lŠ ÇÜ©ng, cänh sát quÆn nhÃt Çu°i chåy qua bên kia là quÆn nhì, quÆn nhì Çu°i chåy låi quÆn nhÃt, ranh gi§i chÌ là con ÇÜ©ng Công Lš.

ThÀy Phan H»u Thành là huÃn luyŒn viên Th‹ Døc lâu næm cûa trÜ©ng, sau có thêm ThÀy Phåm Væn Sºu, næm ñŒ Tam trÜ©ng b¡t h†c sinh l§p ñŒ Tam tham gia th‹ døc ÇÒng diÍn, anh em tÆp nhiŠu tuÀn lÍ dÜ§i s¿ hÜ§ng dÅn cûa ThÀy Thành, Ç‰n ngày trình diÍn ª sân Tao ñàn, có T°ng ThÓng Ngô ñình DiŒm chû t†a, tôi nh§ Ç‰n Çoån ngÒi hai chân du‡i th£ng cúi mình ra trÜ§c, hai tay chåm vào ngón cái lÃy Çà, l¶n nhào m¶t cái, rÒi ÇÙng ª th‰ thÃp, b¡p v‰ n¢m ngang, hai tay ÇÜa vŠ phía trÜ§c, Ç¶ng tác nÀy anh Sa ª ñŒ Tam B hay C ngÜ©i hÖi thô, nên chân anh cÙ d¿ng ÇÙng lên tr©i, T°ng ThÓng DiŒm phì cÜ©i. Ngày Ãy Çû các trÜ©ng Gia Long, TrÜng VÜÖng, TrÜÖng Vïnh Kš, Chu Væn An ...

Næm ñŒ Tam nÀy, tôi nh§ h†c Toán v§i ThÀy NguyÍn Månh Cung là Giám ñÓc Phi TrÜ©ng Tân SÖn NhÃt, ThÀy có ÇÜa anh em lên phi trÜ©ng tham quan, Ç¥c biŒt ThÀy ÇÜa lên Çài không lÜu chÌ rõ nh»ng ÇÜ©ng bay, nh»ng hÕa hiŒu.

H†c KÏ NghŒ H†a v§i K› sÜ Lâm TrÜªng khu B¡c Công Chánh ª Sàigòn, Lš Hóa h†c v§i TrÀn Ng†c ñänh.

Tôi nh§ h†c Pháp Væn v§i giáo sÜ LÜÖng Th† Phát, ti‰n sï Væn ChÜÖng Pháp, ông dåy vŠ Le Cid cûa Corneil, nay tôi chÌ còn nh§ m‡i câu : ‘’ - Je peur tout autre que vous ‘’.

Anh Væn h†c v§i ông Bºu Nghi, Giám ñÓc ñài Phát Thanh Sàigòn, chính ông Bºu Nghi ti‰t l¶ khi cu¶c Çäo chánh cûa ñåi Tá NguyÍn Chánh Thi 11-11-1960, nhäy dù bao vây Dinh ñ¶c LÆp nhÜng ñài Phát Thanh h† không ki‹m soát, Dinh ñ¶c LÆp n¶i bÃt xuÃt, ng†ai bÃt nhÆp Çâu có làm sao Çem bæng tØ trong Çó ra Ç‹ Çài phát. ñài Çã nh© m¶t ngÜ©i nhái gi†ng T°ng ThÓng Ç‹ g†i ñåi Tá TrÀn ThiŒn Khiêm và ñåi Tá NguyÍn Væn ThiŒu Çem quân tØ SÜ ñoàn 7 ª MÏ Tho vŠ cÙu giá. Tuy ông Bºu Nghi không cho bi‰t ngÜ©i có tài nhái gi†ng Ãy là ai, nhÜng chúng ta ÇŠu bi‰t chÌ có quái kiŒt TrÀn Væn Tråch, biŒt tài cûa ông Çã làm cho cu¶c Çäo chánh thÃt båi. Bºu Nghi tØ Phó Giám ñÓc ÇÜ®c ÇŠ cº Giám ñÓc thay vào ch‡ nhåc sï ThÄm Oánh Çã vŠ hÜu trÜ§c Çó.

K› sÜ Lâm dåy KÏ NghŒ H†a m¶t th©i gian ng¡n, ông bÆn viŒc nên giao cho K› sÜ NguyÍn Væn Quang xuÃt thân tØ trÜ©ng Công NghŒ, k› sÜ Quan dåy chiŠu ThÙ Bäy, ông Ç¥t vÃn ÇŠ: ‘’ Các anh nghe giäng xong bài KÏ ThuÆt H†c, Ç‰n gi© Vë muÓn làm chi thì làm, miÍn h‰t gi© góp bài làm tuÀn trÜ§c cho tôi là Çû.’’ Th‰ là sau khi nghe giäng xong phÀn kÏ thuÆt, anh em Ça sÓ bÕ l§p Çi quanh ch® Sàigòn hay chui vào các Råp HÒng Bàng, ª ÇÜ©ng Pasteur, bên hông TrÜ©ng Cao Th¡ng, råp Nam ViŒt ÇÜ©ng Tôn ThÃt ThiŒp ( ? ), Casino Sàigòn n¢m trên ÇÜ©ng Pasteur, Lê L®i ª gÀn ngã tÜ Lê Thánh Tôn, NguyÍn Trung Tr¿c, Vïnh L®i n¢m cånh bŒnh viŒn Sàigòn, Ça sÓ anh em thích Çi Lê L®i hÖn vì nÖi Çó có treo chi‰c ÇÒng hÒ, phía tÜ©ng bên cånh màn änh, cho nên dÍ bi‰t gi© giÃc ra vŠ.

Trên ÇÜ©ng Lê L®i còn có các nhà sách Lê Phan, Væn H»u, Khai Trí, ViŒt B¢ng Ç‹ anh em xem sách, còn anh nào có tiŠn ngÒi quán Kim SÖn ngay góc NguyÍn Trung Tr¿c Lê L®i Ç‹ nhìn nam thanh, n» tú Çi mua s¡m, cÛng có khi ngÜ©i ta nói: ‘‘ Ç‹ nhìn ông Çi qua bà Çi låi ‘’ ho¥c là ‘‘ Ç‹ rºa m¡t ‘’.

H†c Cao Th¡ng, tôi tin r¢ng anh nào cÛng có dÎp hàng tuÀn Çi dåo m¶t lÀn cho thanh thän tâm hÒn.

Næm ñŒ Tam và ñŒ NhÎ h†c sinh l§p A không thay Ç°i, næm ñŒ NhÎ A tôi nh§ h†c Pháp Væn v§i giáo sÜ NguyÍn Væn Ki‰t. Sàigòn có Giáo SÜ Ki‰t và Giáo sÜ Lúa dåy Pháp Væn, g¥p m¶t trong hai ông Ãy coi nhÜ Çi Çong, chÌ trØ anh nào xÜa kia có h†c trÜ©ng Pháp hay Çang theo h†c Alliance Francaise thì còn có Çi‹m. M¶t hôm h†c trên lÀu phía ngoài ÇÜ©ng, dãi l§p n¢m sát væn phòng, ông Ki‰t g†i VÛ ñình DÀn lên bäng vi‰t m¶t câu Pháp væn, DÀn vi‰t không xuôi, ông giÆn quá bÜ§c låi ÇÎnh n¡m anh DÀn ném xuÓng lÀu, nhÜng ông bÜ§c Ç‰n nhìn thÃy anh DÀn cao hÖn ông, ông m§i phì cÜ©i. Ông Ki‰t có b¢ng Cao H†c Tri‰t cûa Pháp, sau ông dåy Væn Khoa, Vån Hånh rÒi MÆu Thân, ông vào bÜng tham gia Chánh Phû Giäi Phóng MiŠn Nam gi» chÙc B¶ TrÜªng B¶ Giáo Døc.

KÏ NghŒ H†a h†c v§i k› sÜ NguyÍn Væn Phúc, ÇÜ®c vài tháng ông Phúc Çi tu nghiŒp ª Hoa Kÿ, k› sÜ Lê Tài QuÃc dåy th‰, sau ông QuÃc ra Ùng cº ThÜ®ng NghÎ Sï trong liên danh Bông Sen.

Lš Hóa h†c v§i ThÀy ñào ñÙc Vïnh, hình nhÜ ThÀy Vïnh là giáo sÜ Võ TrÜ©ng Toän, ThÀy dåy sách cûa ông Lâm nhÜng các bài tÆp ThÀy Ç†c thu¶c lòng cho h†c sinh chép.

Toán h†c v§i KÏ sÜ Khí TÜ®ng Hoàng HÒng, có hôm ThÀy nghe h†c sinh tình nguyŒn Çi Thû ñÙc, ThÀy lÆp låi l©i cûa ngÜ©i xÜa : ‘‘ QuÓc Gia h»u s¿ thÃt phu h»u trách ‘’. Sau ThÀy HÒng bÎ Ç¶ng viên, có h†c sinh truyŠn tin ThÀy bÕ nhiŒm sª, Çi trÓn lính ch§ không Çi theo ti‰ng g†i cûa quê hÜÖng. ThiŒt hÜ tôi ch£ng bi‰t.

CuÓi næm h†c tôi ÇÙng hång tÜ trên 37 h†c sinh, có ÇÜ®c phÀn thÜªng, vÆy mà tôi thi r§i Tú Tài, ngÜ©i ta chÌ thi r§t 2 keo là Çau l¡m rÒi, vÆy mà næm Çó tôi r§t t§i 4 keo trong 1 næm. Hai lÀn thi kÏ thuÆt và hai lÀn thi ph° thông.

Thi r§t, tôi buÒn quá bÕ vŠ quê, ch£ng thi‰t Ç‰n nh»ng chuyŒn khác, Ç‰n khai trÜ©ng låi, bÎ x‰p vào h†c l§p ñŒ NhÎ 5, là l§p cuÓi cùng cûa 5 l§p ñŒ NhÎ, hÕi ra tôi m§i bi‰t là k‹ tØ næm h†c Çó TrÜ©ng chÌ có 1 sinh ng», h†c sinh phäi ch†n Anh hay Pháp, có 4 l§p Pháp Væn và 1 l§p Anh Væn. Tôi bÎ ÇÜa vào l§p Anh Væn vì tôi bÕ Sàigòn vŠ quê, không n¶p ÇÖn h†c låi, Ç‰n ngày h‰t hån, ông Giám thÎ Phåm Væn LuÆt làm ÇÖn cho tôi, không bi‰t tôi ch†n Pháp hay Anh Væn, ông tìm h†c bå thÃy Pháp Væn tôi ÇÜ®c 13 Çi‹m cûa giáo sÜ Ki‰t còn Anh væn, tôi ÇÜ®c 14 Çi‹m cûa giáo sÜ NguyÍn ñình Häi vÓn là chuyên viên cûa Unessco, cu¶c Ç©i tôi bÎ giám thÎ LuÆt xía vào sÓ mång tØ Çó. ThÆt ra tôi Çâu có giÕi Anh Væn, ch£ng qua tôi làm nhiŒm vø ôm s° ghi danh, s° ghi ÇÀu bài, giáo sÜ Häi hi‰m g†i tôi Ç†c Quatrième Bleu, nhÜng thÜÖng håi cÙ cho tôi 14 Çi‹m. ñÜ®c thÀy thÜÖng cÛng là tai h†a.

NhÜng bù låi, HiŒu rÜªng Cao Thanh ñänh cho toàn là giáo sÜ giÕi dåy l§p Ãy : ViŒt Væn v§i Giáo sÜ Lê NguyÍn Bá TÜ§c, Sº ñÎa NguyÍn Khánh NhuÀn, Anh Væn Phùng ThÎnh th¿c hành v§i bà Le Blanche, Kinh T‰ h†c LuÆt sÜ VÛ TÙ CÀu, Toán Cù An HÜng, Hóa giáo sÜ Bùi Xiêm, Lš K› sÜ QuyŠn dåy ª TrÜ©ng Cao ñ£ng ñiŒn H†c Phú Th†, KÏ NghŒ H†a Lê Tài QuÃc, XÜªng Huÿnh Væn ThÙc.

H†c sinh ª låi l§p v§i tôi có Huÿnh Ng†c ñiŒp, HÒ Ng†c ñi‹n, Võ Duy Khi‰t, Ngô PhÜ§c TÜ©ng, nh»ng h†c sinh ª l§p sau lên h†c chung có Huÿnh H»u L¶c, Hoàng Thanh, TrÀn Væn Thành, NguyÍn Væn Nghïa, Phan Thành TÜa...

Tôi có h†c chung v§i Huÿnh Ng†c ñiŒp l§p NgÛ D lúc Çó các anh h†c làm thÖ, sau Çó ñiŒp trª thành thi sï, anh có thÖ Çæng trong TÆp San Sáng D¶i MiŠn Nam do Tchya ñái ñÙc TuÃn làn chû nhiŒm. Hoàng Thanh là con cûa NghÎ sï Hoàng Th‰ PhiŒt ÇÜ®c phong hiŒp sï cûa Tòa thánh La Mã, sau anh tÓt nghiŒp K› sÜ công nghŒ rÒi du h†c ª Pháp, riêng Huÿnh H»u L¶c thÜ©ng ÇÜa tôi sang råp HÒng Bàng tán tÌnh cô bán vé, cô Ãy trông rÃt ÇËp và thuÿ mÎ dÍ thÜÖng, nhÜng còn n»a L¶c quen v§i Håc con cûa Hoàng Tr†ng Miên, Håc ÇËp l¡m, nÜ§c da tr¡ng, môi son ÇÕ, tóc h§t ng¡n, ba chúng tôi thÜ©ng Çi dåo phÓ Lê L®i, chúng tôi chÖi thân thi‰t nhau, ra ÇÜ©ng nhiŠu ngÜ©i Çi qua còn phäi ngoái låi nhìn Håc. Có hôm tôi Ç‰n nhà Håc ª ÇÜ©ng Phåm NgÛ Lão (gÀn chùa An Låc ), g¥p chÎ Phøng, tôi bi‰t chÎ Çang hoåt Ç¶ng cho bên kia, té ra chÎ là em cûa ông Thanh NghÎ ngÜ©i vi‰t T¿ ñi‹n ViŒt Nam cÛng là nhà Væn Hoàng Tr†ng Miên, chÎ là cô cûa Håc. Sau 1975, tôi không g¥p chÎ Phøng, không bi‰t chÎ ra sao, riêng Håc næm 2000, g¥p låi bån bè ª Cali, cho bi‰t Håc Çã lÃy v® và ÇÎnh cÜ ª Pháp, còn L¶c sau khi ra trÜ©ng Cao Th¡ng du h†c ª NhÆt vŠ ViŒt Nam làm Phó Giám ñÓc Vikyno, sau làm Giám ñÓc, vÜ®t biên bÎ b¡t ª B‰n Tre, thành phÓ HÒ Chí Minh can thiŒp Ç‹ L¶c vŠ làm viŒc cho thành phÓ. Võ Duy Khi‰t h†c LuÆt, sau làm BiŒn lš tÌnh PhÜ§c Tuy.

CuÓi næm h†c nÀy, tôi Çåt ÇÜ®c hång 2 trên 38 h†c sinh, và tôi Çã Ç‡ Tú Tài 1 hång Bình ThÙ, næm Ãy h†c sinh l§p NhÎ 5, tÌ sÓ ÇÆu cao hÖn các l§p khác, nh© có các giáo sÜ dåy giÕi, nhÃt là Cù An HÜng.

Næm h†c nÀy tôi chÎu änh hÜªng cûa LuÆt sÜ VÛ TÙ CÀu, ông vi‰t ch» nhÕ, dùng bút bi nhiŠu màu Ç‹ vi‰t t¿a, nh»ng møc, ti‹u møc, chú thích, tôi Çã theo cách thÙc ông trình bày bài h†c và bài giäng sau nÀy khi tôi Çi dåy h†c.

Næm ñŒ NhÃt, còn låi 3 l§p, chúng tôi l§p Anh Væn ñŒ NhÙt 3, h†c Sº ñÎa v§i giáo sÜ NguyÍn Bá NhÅn ông xuÃt thân tØ trÜ©ng Cao CÃp Kinh Doanh cûa Pháp, lúc Çó ông làm Giám ñÓc nhà máy xi mæng Hà Tiên, sau làm T°ng Cøc TrÜªng Ti‰p T‰. Anh Væn h†c v§i giáo sÜ Phåm Væn Rao, Tri‰t H†c v§i giáo sÜ NguyÍn MÅn, Toán và Lš Hóa v§i giáo sÜ VÛ M¶ng Hà, KÏ NghŒ H†a v§i giáo sÜ TrÀn Th‰ Can, Công Tác XÜªng v§i ThÀy LÜu Luân Tr†ng.

Sau nÀy vào h†c Cao ñ£ng SÜ Phåm KÏ ThuÆt, tôi còn h†c v§i ThÀy Phåm Væn Rao, VÛ M¶ng Hà và nhiŠu gi© nhÃt là TrÀn Th‰ Can m‡i tuÀn 20 gi© trong næm h†c ÇÀu tiên.

ñôi khi xem låi bài vë KÏ NghŒ H†a cÛ, có m¶t bài tên cûa tôi, nhÜng nét vë không phäi cûa tôi. CÓ moi óc nh§ chuyŒn næm xÜa lúc còn Çi h†c, løc tìm mãi rÒi cÛng nh§ ra. Næm 1964 tôi ra thæm Hu‰, ÇÙng nhìn hàng træm n» sinh v§i tà áo tr¡ng Çi trên cÀu Tràng TiŠn có Sáu Vài MÜ©i Hai NhÎp, Çi v§i ngÜ©i con gái xÙ Hu‰ dåo Ç‰n Kim Long, chia tay nhau v§i gi†t lŒ v¡n dài ª phi trÜ©ng Phú Bài, tôi hÜªng nh»ng gi© phút vui tÜÖi nÖi cÓ Çô, sánh vai v§i ngÜ©i ÇËp ÇÃt thÀn kinh, thì Hoàng Thanh ª nhà cÆm cøi vë bài dùm tôi Ç‹ n¶p cho ThÀy TrÀn Th‰ Can.

ThÀy VÛ M¶ng Hà có nhiŠu giai thoåi ª TrÜ©ng Cao Th¡ng, ngày ThÀy Çi dåy ÇÀu tiên bÎ gác dan và Giám ThÎ không cho ThÀy vào trÜ©ng, ThÀy phäi nh¡n m©i Giám H†c ra ÇÜa ThÀy vào, chÌ vì ThÀy Çi dåy còn rÃt trÈ có dáng thÜ sinh ‘’ Trói gà không ch¥t ‘’, giám thÎ nghï ThÀy là h†c sinh không m¥c ÇÒng phøc, nên không cho vào trÜ©ng, tØ Çó vŠ sau ThÀy Hà Çi dåy phäi th¡t cà våt Ç‹ cho Giám ThÎ phân biŒt, tôi nh§ mÃy chuyŒn chÙng tÕ ThÀy Hà có trí thông minh tuyŒt v©i, ThÀy dåy Toán, Lš Hóa ñŒ NhÃt, Çang Ç†c bài cho h†c sinh chép, chuông reo h‰t gi©, ThÀy bÕ ra khÕi l§p, tuÀn sau Ç†c ti‰p cho h†c sinh chép. Bài tÆp ThÀy chÃm xong trä låi cho h†c sinh, sau Çó chÌ g†i vài h†c sinh Ç‹ ghi Çi‹m, nh»ng h†c sinh khác ThÀy ghi theo trí nh§.

Còn m¶t chuyŒn n»a, Ç‹ tôi k‹ theo th©i gian. Hôm Çó Çi nghe k‰t quä thi Tú Tài 2, k‰t quä kêu vào khoäng 11 gi©, Ngô PhÜ§c TÜ©ng và tôi Ç‰n trÜ©ng s§m nên Çi ra NguyÍn HuŒ chÖi rÒi theo ÇÜ©ng Huÿnh Thúc Kháng trª vŠ, khi Çi qua ngã tÜ Pasteur, tØ phía kia m¶t chi‰c cyclo chåy ngÜ®c chiŠu, trên xe chª m¶t Á XÄm, cô ta m¥c váy ÇÀm, vô š gió th°i Ç‹ tÓc cái bùng rŠn lên, TÜ©ng nhìn tôi cÜ©i rÒi nói : ‘’ - Ch‰t cha rÒi ! ñi nghe k‰t quä mà g¥p cái ÇiŒu nÀy, r§t là cái ch¡c! ‘’ TÜ©ng có vÈ lo âu, vào trÜ©ng chúng tôi Çi ngang phòng HiŒu TrÜªng, g¥p VÛ M¶ng Hà tØ hÜ§ng H¶i ñÒng Thi ª phòng Giáo SÜ Çi t§i, tôi hÕi cÀu may :

-          ThÜa ThÀy hai ÇÙa em ÇÆu r§t ?

ThÀy cÜ©i và trä l©i không chút suy nghï :

-          Cä hai anh ÇŠu ÇÆu.

TÜ©ng và tôi không tin chút nào, vì trÜ§c Çó chúng tôi Çâu có g¥p Ç‹ nh© ThÀy xem Çi‹m, vÆy thì làm sao ThÀy quan tâm Ç‰n, ch£ng lë ThÀy phäi nh§ h‰t h†c sinh các l§p ñŒ NhÃt 1, 2 và 3.

RÒi k‰t quä ÇÜ®c dán lên bäng, cä TÜ©ng và tôi ÇŠu ÇÆu, chúng tôi phøc trí nh§ cûa ThÀy VÛ M¶ng Hà.

TÜ©ng và tôi còn m¶t chuyŒn vui n»a, m¶t hôm hai chúng tôi Çåp xe vŠ t§i cái ÇÒng hÒ Ch® B‰n Thành, có anh Cänh sát ÇÙng gác trong lÒng chim, th°i còi chÆn các xe dØng låi cho ngÜ©i Çi b¶ qua ÇÜ©ng, trÜ§c m¥t chúng tôi có hai cô gái tu°i chØng hai mÜÖi, chª nhau trên xe Velo Solex, cô ngÒi sau æn m¥c thÆt hÃp dÅn, TÜ©ng bu¶c miŒng nói : ‘’ Chà Cô nÀy æn m¥c Væm quá !‘’ Cô Ãy ngušt TÜ©ng m¶t cái rÒi nói : ‘’- MuÓn không ? Tao c«i ra cho mà coi !‘’ TÜ©ng Çáp ngay: ‘’ - ƒy Cänh sát kìa ! ñØng có làm Äu nghe! ‘’. Ti‰ng còi Cänh Sát ré lên, chi‰c Velo v†t lË, TÜ©ng l¡c ÇÀu nói : ‘’ - Con gái gì mà dån mÒm, dån miŒng th‰ !‘’

Trong næm h†c cuÓi Çó, m¶t hôm v® h†a sï Phåm Thæng, Çi làm ª Sª VŒ Sinh vŠ, chÎ nói v§i tôi :

- Chú Sáu à ! ñ‹ chÎ gi§i thiŒu cho chú m¶t cô, ÇËp và dÍ thÜÖng, cùng làm sª v§i chÎ, n‰u håp chú có th‹ ti‰n t§i hôn nhân.

Tôi ª tr† nhà h†a sï Phåm Thæng, anh chÎ xem tôi nhÜ ru¶t thÎt, nghe chÎ nói tôi nghï mình cÛng không phäi tŒ, không làm quen v§i mÃy cô ÇÜ®c hay sao mà phäi Ç®i có ngÜ©i gi§i thiŒu. NhÜng nghï låi có g¥p m¥t cô nào Çó thì cÛng có håi chi Çâu. Th‰ là hai hôm sau ngày ThÙ Næm tôi Ç‰n Sª VŒ Sinh ª ÇÜ©ng HiŠn VÜÖng, cô ta có bu°i tu nghiŒp tôi không g¥p ÇÜ®c. Hai hôm sau tôi trª låi m§i g¥p, tØ bu°i g¥p m¥t ÇÀu tiên Çó, nhen nhúm trong tôi m¶t cäm tình, sau Çó tôi Ç‰n thæm chÖi ª nhà, tôi bi‰t nàng là h†c sinh Gia Long.

Tôi nh§ låi, næm xÜa th©i cø ñ¶ làm HiŒu TrÜªng, có anh TÓt cÀu thû bóng tròn cûa trÜ©ng, không hi‹u vì sao låi phóng u‰ bên b© rào cûa TrÜ©ng N» Trung H†c Gia Long, bÎ cänh sát b¡t giäi tòa vŠ t¶i ‘’ Công Xúc Tu Sï ‘’. ThÀy Phan H»u Tåt nói : Cø Phåm Xuân ñ¶ HiŒu TrÜªng Cao Th¡ng v§i bà TrÀn ThÎ H¶i HiŒu TrÜªng Gia Long có chuyŒn gây cÃn nên : ‘’ Trâu bò húc nhau, ruÒi mu‡i ch‰t ‘’.

H†c sinh còn thÜ©ng kháo nhau, cho là n» sinh Gia Long chÌ Ç‹ š Ç‰n h†c sinh Petrus Kš, còn n» sinh TrÜng VÜÖng chÌ Ç‹ š t§i h†c sinh Chu Væn An, cho nên tôi cÛng còn bÎ ám änh : Vói cho ÇÜ®c n» sinh Gia Long không phäi dÍ. Chính vì vÆy, tôi t¿ nhû phäi chinh phøc cho ÇÜ®c ngÜ©i ÇËp, mà quä thÆt tôi Çã ÇÜ®c, Çó là nhà tôi ngày nay.

Cho phép tôi ÇÜ®c cám Ön nhà tôi, ngÜ©i Çã khuy‰n khích, an ûi tôi nhiŠu m¥t, lúc thành công cÛng nhÜ khi thÃt båi, nh»ng dòng ghi nÀy n‰u không có nhà tôi nhÜ nguÒn cäm hÙng thúc døc, ch¡c tôi cÛng ch£ng ghi chép ÇÜ®c dòng nào. Nhåc mÅu tôi, h†c TrÜ©ng Áo Tím, nhà tôi h†c TrÜ©ng Gia Long, con gái út cûa tôi h†c TrÜ©ng NguyÍn ThÎ Minh Khai, 3 th‰ hŒ có ba tên g†i khác nhau, nhÜng cÛng chÌ là m¶t TrÜ©ng N» Trung H†c danh ti‰ng ª miŠn Nam

CÛng nhÜ nh»ng trÜ©ng khác là Petrus Kš, Gia Long, Bác Ái, Marie Curie... TrÜ©ng Cao Th¡ng cÛng có cái ÇÒng hÒ thÆt to, Ç¥t trên lÀu cûa dãi XÜªng, ÇÓi ÇiŒn v§i væn phòng, m¶t sÓ phòng h†c cÛng có th‹ nhìn thÃy, nó Ç¥c biŒt là ÇÙng ngoài ÇÜ©ng cÛng nhÜ ª trong sân trÜ©ng ÇŠu có th‹ nhìn thÃy gi© giÃc trên chi‰c ÇÒng hÒ nÀy.

TrÜ©ng tôi, TrÜ©ng KÏ ThuÆt Cao Th¡ng, TrÜ©ng Máy, TrÜ©ng Bách NghŒ, nhiŠu ngÜ©i h†c ª Çó, m‡i ngÜ©i có k› niŒm khác nhau, nÖi Çó Tôn ñÙc Th¡ng, HÒ Chí Minh, NguyÍn Væn ThiŒu nh»ng ngÜ©i làm nên lÎch sº Çã tØng theo h†c, công v§i t¶i còn Ç‹ nghìn sau, v§i tôi cÛng nhÜ nhiŠu ngÜ©i khác Çã là h†c sinh cûa TrÜ©ng Cao Th¡ng, së không quên ÇÜ®c nh»ng k› niŒm vŠ trÜ©ng h†c cûa mình, nó còn g¡n liŠn v§i ch® B‰n Thành v§i ÇÜ©ng Lê L®i. ñó là trung tâm, là nÖi buôn bán sÀm quÃt cûa thû Çô miŠn Nam. Xin mÜ®n thÖ cûa NguyÍn Du Ç‹ diÍn tä nÖi Ãy :

     DÆp dìu tài tº giai nhân,

     Ng¿a xe nhÜ nÜ§c, áo quÀn nhÜ nêm .

Louisville, ngày 31 tháng 3 næm 2001