Công Án Là ǵ ?
Lư Việt Dũng
Công án nguyên nghĩa là án lệ phán quyết chuyện phải trái cáo bạch công khai trên bảng yết thị của quan phủ ngày trước, tạm coi tương đương như thông báo của Nhà nước ngày nay.
Việc Thiền tông đem ngôn hạnh của Tổ sư các đời ghi chép lại dùng để khải thị cho kẻ tọa thiền, lâu dần cũng thành ra một loại tư khảo, hoặc một bài minh nhắc nhở ghi khắc bên cạnh người ngồi thiền. V́ ngôn hạnh của các Tổ sư được ghi chép lại như vừa nói trên cũng mang ư nghĩa như một cáo bạch chính thức, một công án của chính phủ, tức đầy đủ tính cách trang nghiêm bất khả xâm phạm, lại cũng giúp khải phát tư tưởng, cung ứng tư duy cho người nghiên cứu Thiền, đồng thời cũng làm phép tắc khuôn mẫu để đời sau nương nhờ, cho nên mới gọi là công án.
Phong khí này xuất hiện ban đầu từ đời Đường, đến nhà Tống th́ thật thịnh hành. Căn cứ vào sách Cảnh Đức truyền đăng lục, có người cho rằng tổng số công án ở Trung Quốc ước khoảng 1.700, nhưng thật ra không đúng như thế, v́ một số công án chỉ là các mẫu đối cơ giữa sư đồ hay đấu cơ phong giữa các thiền sư với nhau.
Thật ra ngày nay, ngay cả các câu đối đáp dí dỏm, hóm hỉnh đượm tính mí mửng hàm chứa cơ lược của các Tăng sĩ hay cả cư sĩ cũng có thể coi là công án hiện đại trong một chừng mực nào đó. Mà ngay cả các công án chính thức cũng thường có sự trùng lắp hay chỉ là mượn ư cũ thay cách nói mới, hoặc chưa hội đủ tính tham cứu nên theo sự nhận định chung của các nhà nghiên cứu công án th́ con số có thể chấp nhận vào khoảng 500 tắc (mẩu chuyện).
Thuở ban sơ, Thiền tông chỉ có độc gia ngữ lục nên sách chuyên về công án không có. Dần dần ngữ lục ra đời ngày càng nhiều nên mới có các loại sách chuyên vựng tập công án, trong đó nổi tiếng nhất là Bích nham lục, Thung dung lục, Vô môn quan, Cảnh Đức truyền đăng lục, Nhân thiên nhăn mục, Chỉ nguyệt lục, Tục Chỉ nguyệt lục v.v... Trong công án phần nhiều có một chữ hay một câu nói ngắn nêu ra để cho người học tham cứu gọi là “Thoại đầu”, như hỏi: “Con chó có Phật tính không?”, đáp: “Không”, th́ mẩu đối thoại này gọi là công án, mà chữ “Không” là một thoại đầu (Vấn “Cẩu tử hữu Phật tính dă vô?”. Đáp “Vô”).
Nếu khi tham thiền mà nhằm công án hạ công phu th́ gọi là “Tham thoại đầu”.
Riêng công án mà sư gia dùng ngôn ngữ để khai thị học nhân th́ gọi là “Thoại đầu công án”.
Theo lư thuyết mà nói th́ người ta không thể dùng luận lư (la tập) để suy đoán hoặc dùng kiến thức để giải thích ư nghĩa công án v́ tinh thần Thiền tông vượt qua khỏi ư nghĩa của từ ngữ hoặc sự suy lường của thế trí. Do đó mà sư gia thường sử dụng tính cách “Không thể dùng luận lư” để giúp họ thể chứng chân tánh.
Hàm nghĩa trọng yếu của công án gồm có 5 phần:
1. Là công cụ giúp cho ngộ Thiền
2. Là phương pháp giúp ḿnh tự khảo nghiệm tŕnh độ Thiền
3. Là khuôn phép tạo uy lực Thiền
4. Là dấu đóng xác minh được ấn chứng
5. Là chỉ điểm rốt ráo để ngộ Thiền.Rất nhiều người phản bác việc lư giải công án Thiền, nhất là hướng dẫn Tăng Ni sinh t́m hiểu công án. Nói xin sám hối, ngoại trừ một số tác gia thật sự hiểu công án nhưng muốn để hàng hậu học tự xúc phát trực giác mà ngộ, c̣n th́ không thiếu chi sư gia đă lợi dụng đặc tính “bí hiểm” trên để che đậy chỗ hạn chế của ḿnh v́ đúng là không ai có thể lư giải giùm người khác cái trực giác mà chính họ phải tự bộc phát lấy để ngộ Thiền, nhưng trong một chừng mực vừa phải nào đó, thầy dạy có thể gợi ư để giúp học đồ mau chóng phần nào thấy được hướng mở khóa để hiểu sơ bộ ngoại vi mật ư công án để rồi sau đó cảm thụ sâu thẳm tự khoái trá thế nào, nhấm nháp hương vị công án ra sao là tùy căn cơ, tâm cảnh của mỗi người.
I. Điều kiện tối thiểu cần có để hiểu sơ bộ công án
Trước một công án Thiền tông bằng Hán văn, các thiền sinh chí ít cần có một số điều kiện tối thiểu để có thể tạm lănh hội được dễ dàng mau chóng ư Thiền nằm trong đó:
1. Trước hết có khả năng đọc nguyên văn chữ Hán
2. Biết thành ngữ điển cố đời thường
3. Biết thành ngữ điển cố Thiền tông
4. Biết phong tục tập quán chủ yếu Trung Hoa cổ đại (hoặc Á Đông nói chung)
5. Biết các thuật ngữ và dụng ngữ Thiền lâm
6. Đọc sâu hiểu rộng Thiền sử
7. Cảm thụ được Thiền cơ, nhất là tính u mặc (tếu)
8. Có năng khiếu nhạy bén thiên bẩm để lănh hội được Thiền chỉ v.v...Xin đơn cử một vài thí dụ:
1- Điều kiện thứ nhất:
Không cần phải nêu thí dụ ǵ cả v́ bất cứ ai muốn dịch giải công án Thiền tông hệ chữ Hán th́ đương nhiên phải chuyên sâu Hán văn cổ.
2- Biết thành ngữ điển cố đời thường:
Như trong công án sau đây:
Có ông Tăng hỏi Thiền sư Tuệ Minh:
- Thế nào là bản lai diện mục?
Tuệ Minh đáp:
- Một lời nói ra, ngựa tứ khó theo!Nếu biết thành ngữ đời thường “Nhứt ngôn kư xuất, tứ mă nan truy” có nghĩa là:
“Lời nói khi thốt ra th́ đi nhanh đến nỗi loại tuấn mă là ngựa kéo xe tứ cũng không đuổi theo kịp”, ta sẽ suy diễn rộng ra ư Thiền sư muốn nói là: “Nếu dùng lời lẽ th́ đă rời quá xa chân lư không c̣n có thể nắm bắt được, tức Thiền bất dụng ngôn ngữ.3- Biết thành ngữ điển cố Thiền tông:
Như công án dưới đây:
“Tăng hỏi: “Người xưa nói: “Thiền Như Lai th́ kể như huynh đă hiểu, c̣n Thiền Tổ sư th́ nằm mộng cũng chưa thấy”. Xin hỏi Thiền Như Lai và Thiền Tổ sư giống và khác nhau thế nào?
Sư đáp: “Mũi tên đă bay qua đến Tân La!”.
Nếu biết Tân La là tên xưa của nước Triều Tiên được Thiền lâm dùng để chỉ nơi xa xăm th́ ta sẽ hiểu thành ngữ: “Mũi tên đă bay đến nước Tân La (Nhất tiễn quá Tân La)” được Thiền sư dùng để chỉ “Thiền cơ đă qua mất rồi” nhằm khai thị ông Tăng là khi dùng tâm chấp thủ hỏi Tổ sư Thiền là Như Lai Thiền tức có ư so sánh nọ kia mà không biết cả hai chỉ là một th́ đă để vuột mất Thiền cơ rồi vậy.
4- Biết phong tục tập quán, chủ yếu Trung Hoa cổ đại:
Như công án sau đây:
Tăng hỏi: “Thế nào là tự kỷ?”. Sư đáp “Vua chốn triều đường, tướng quân ngoài biên ải”.
Nếu biết phong tục tập quán xă hội phong kiến Trung Quốc trước kia, ta sẽ hiểu câu trả lời của sư có ư nói: “Chính ḿnh là kẻ tối thượng, là kẻ quyền uy đối với ḿnh như ông vua ở chốn triều đ́nh và ông tướng chỉ huy ngoài biên ải quyền lực vô biên”.Hoặc công án:
Hỏi: “Ư Thiền và ư Giáo giống hay là khác?”.
Sư đáp: “Quan Thượng thơ họ Lư, quan Bộc xạ họ Vương”.
Nếu biết được tổ chức quan viên đời Đường chức Thượng thơ và Bộc xạ ngang nhau th́ ta sẽ hiểu ư Thiền sư muốn khải thị ư Thiền và ư Giáo tên tuy gọi khác nhưng thực chất là một.
5- Biết các dụng ngữ Thiền tông:
Như công án dưới đây:
Tăng hỏi: “Thế nào là Tổ sư Tây Lai Ư?”. Sư Động Sơn đáp: “Chờ khi nào nước khe trong động chảy ngược lên dốc sẽ nói cho ngươi nghe”.
Nếu biết “Tổ sư Tây Lai Ư” là thuật ngữ Thiền dùng để chỉ “Ư chỉ của Thiền tông” th́ ta sẽ hiểu ngay câu trả lời của Thiền sư Đông Sơn là “Chỉ ư của Thiền tông là một sự kiện bất khả tư ngh́, không thể dùng ngôn ngữ văn tự mà lư giải được. Vậy kẻ nào muốn dùng ngôn ngữ để nói bàn về Tổ sư Tây Lai Ư th́ đă làm một việc vô lư xuẩn ngốc như muốn nước khe trong động chảy ngược lên dốc cao!”.
6- Đọc sâu hiểu rộng Thiền chỉ:
Như công án sau đây:
Tăng hỏi Ba Lăng: “Thế nào là tông phong của Đề Bà?”.
Ba Lăng đáp:
- Trong chén bạc chứa đầy tuyết.
Có thông Thiền sử ta mới biết được Đề Bà tông là tông phong của ngài Ca Na Đề Bà, mà Ca Na Đề Bà là truyền tự của ngài Long Thọ, làm Tổ thứ 15 của Thiền tông Tây Thiên nổi danh dùng biện tài để diệt tà kiến ngoại đạo. C̣n ngài Ba Lăng là hậu tự của Vân Môn Văn Yển cũng nổi danh với chủ trương “Biện tài vô ngại”. Có nắm được các chi tiết trên, ta mới hiểu câu hỏi của ông Tăng là “Thiền pháp của Ba Lăng giống Thiền pháp Đề Bà như thế nào”, để rồi sau đó hiểu luôn câu trả lời của Ba Lăng là Thiền pháp hai người tuy giống mà cũng có chỗ dị biệt, như bạc và tuyết đều cùng màu trắng giống nhau, nhưng bạc là kim loại, c̣n tuyết là nước đông”.
7- Cảm thụ Thiền cơ:
Thiền cơ rất khó nắm bắt, gặp thuận duyên th́ phải chộp ngay, nhưng không phải dễ, mà cần có sự bén nhạy thiên phú như gặp công án sau đây:
Ni cô tên Huyền Cơ đến tham vấn Ḥa thượng Tuyết Phong. Tuyết Phong hỏi: “Từ xứ nào đến?”.
Đáp: “Từ núi Đại Nhựt (Mặt trời lớn) đến”.
Phong hỏi:
- Mặt trời lên chưa?
Đáp: “Nếu mặt trời lên th́ nung chảy núi Tuyết (Tuyết Phong) c̣n ǵ?”.
Tuyết Phong hỏi:
- Ni cô tên ǵ?
Đáp: “Huyền Cơ (máy dệt)”
Phong hỏi hóm hỉnh:
- Mỗi ngày dệt nhiều ít?
Đáp: “Tấc tơ chẳng dính”.
Nói xong bèn lễ bái mà lui. Vừa trở lui ba bốn bước th́ Tuyết Phong gọi giật lại bảo:
- Góc cà sa quét đất ḱa”.
Ni quay đầu lại nh́n, Tuyết Phong nói:
- Đúng là “Tấc tơ chẳng dính” thứ thiệt đấy!
Đối với công án “Thốn ti bất quải” này, các thiền sinh ngoài kiến thức thông thường c̣n phải có một cơ phong bén nhạy để nắm bắt v́ đây là một cuộc đấu Thiền cơ lư thú giữa một ni cô và một thiền sư “nặng kư”. Đầu cuộc gặp gỡ là hai bên xuất độc chiêu ngay.
Ni cô vừa cho biết ḿnh ở núi Đại Nhựt đến là Tuyết Phong hỏi kiểu chơi chữ ngay “Mặt trời lên chưa” v́ Đại Nhựt có nghĩa thông thường là mặt trời lớn, vậy là 1-0.
Ni cô chẳng phải tay vừa, phản pháo lại ngay “Nếu mặt trời lên th́ sẽ nung cháy ngọn núi tuyết rồi c̣n ǵ”, tức nung chảy sư Tuyết Phong v́ Tuyết Phong, pháp hiệu của sư, có nghĩa là núi tuyết. Chơi chữ gặp chơi chữ thế là 1-1.
Tuyết Phong lại xuất độc chiêu chơi chữ kế tiếp v́ khi Ni cô cho biết ḿnh tên Huyền Cơ là sư hỏi ngay “Ngày dệt được bao nhiêu” v́ thời xưa “huyền cơ” có nghĩa là cái khung dệt vải. Thế là 2-1.
Ni cô nào phải thứ dễ nuốt nên lại xuất quái chiêu phản độc chiêu khi dùng dụng ngữ “Thốn ti bất quải” vốn có nghĩa chốn Thiền lâm là “Tâm tính không vướng nhiễm chút bụi bặm” để vừa trả lời sát sườn câu hỏi của Tuyết Phong vừa chứng tỏ ḿnh tâm tính đă sạch làu làu. Thế là lại 2-2.
Tuy nhiên khi ni cô vừa lễ tạ lui ra đôi ba bước th́ sụp vào cái bẫy tuyệt chiêu của Tuyết Phong v́ bất th́nh ĺnh sư gọi giật lại bảo cho biết là góc áo cà sa phết đất, và v́ mất cảnh giác ni cô bất chợt quay lại nh́n nên bị sư nói mỉa “A, đây là tấc tơ chẳng dính thứ thiệt đấy” có nghĩa chê ni cô chỉ nói được chứ chưa thật sự “Tâm tính chẳng nhiễm chút bụi trần”. Rốt lại th́ 3-2.
Các thiền sinh ta ơi, thật ra mọi công án đều hàm chứa đủ tính bí hiểm, u mặc như công án “Thốn ti bất quải” này, cho nên một số điều kiện tạm nêu ra chỉ là để gợi ư, c̣n đứng trước một công án, bao giờ các thiền sinh cũng phải vận dụng tối đa phần trực giác bén nhạy để mà tự ngộ vậy!
II. Một số kinh nghiệm thực tiễn
Công án là một h́nh thức khải thị sâu kín chỉ ư Thiền tông. Vậy muốn t́m hiểu sơ bộ chỉ ư Thiền để làm phương hướng giúp trực giác tự phát lănh hội phần sâu thẳm th́ các thiền sinh nên chú tâm đến phạm trù chỉ ư. Thật ra về phương diện tuyệt đối th́ chỉ ư là phần bất khả tư ngh́, là thánh ư không thể dùng ngôn ngữ văn tự phàm t́nh để mong nắm bắt, nhưng ở một chừng mực tương đối nào đó th́ chỉ ư này bao hàm một số nguyên lư nằm trong chủ trương và tinh thần Thiền tông. Thiền tông dựa trên tinh thần tự chủ, sùng thật và cách tân (c̣n gọi là thích nghi) và đưa ra chủ trương Bất lập ngôn ngữ văn tự, giáo ngoại biệt truyền, dĩ tâm truyền tâm, trực chỉ nhân tâm, kiến tánh thành Phật.
Từ tinh thần và chủ trương này, Thiền tông mặc nhiên nêu một số quy định, cụ thể tạm kê ra theo vài phạm trù đại khái như sau:
1. Nói là sai, là ĺa xa đạo lư
2. Ḿnh là chủ tể của chính ḿnh (Tự kỷ Phật)
3. Đạo lư không tự ngoài ḿnh mà có được
4. Thiền b́nh thường giản dị
5. Thiền cụ thể hiện tiền
6. Thiền không chủ trương thần thông
7. Phải phản quan tự kỷ
8. Nhất tâm bất sinh, vạn pháp chí lư.Từ mấy quy luật tạm nêu trên đây, chúng ta có thể đưa ra một số thí dụ tương ứng như:
1- Nói là sai, là ĺa xa đạo lư
Trong công án “Đại Chứng chỉ thạch sư tử”, Tuệ Trung Quốc sư chỉ con sư tử đá yêu cầu hoàng đế Đường Túc Tông hạ một chuyển ngữ. Đế lắc đầu bảo sư nói. Sư tạ tội không nói được.
Gặp loại công án này, các thiền sinh hăy tập trung ư vào phạm trù “Nói là sai đạo lư” v́ sư tử đá tượng trưng cho bản lai diện mục mà bản lai diện mục th́ không thể dùng lời lẽ mà nói bàn được nên cả vua lẫn quốc sư đều lắc đầu chào thua.
2- Ḿnh là chủ tể của chính ḿnh
Hai Thiền sư Thản Nhiên và Hoài Nhượng hỏi: “Thế nào là Tổ sư Tây Lai Ư?”. Thiền sư Tuệ An đáp: “Sao không tự hỏi chỉ ư của chính ḿnh”.
Gặp loại công án này, các thiền sinh hăy chú ư tới phạm trù “Ḿnh là chủ tể của chính ḿnh”. Từ đó sẽ hiểu ư thiền sư muốn khải thị “Tự kỷ ư” là phần quan trọng sao không tự hỏi mà đi hỏi chi Tổ sư Tây Lai Ư.
3- Đạo lư không từ bên ngoài mà có được
“Thiền sư Triệu Châu làm hỏa đầu đóng cửa bếp đốt lửa khói xông lên mù mịt rồi la toáng lên “chữa cháy - chữa cháy”. Mọi người chạy đến, sư bảo: “Hăy nói đúng th́ ta mới mở cửa”. Mọi người không biết làm thế nào. Sư Nam Tuyền đến đút ch́a khóa qua song cửa, sư liền mở”.
Gặp loại công án này, các thiền ni sinh nên chú ư tới phạm trù “Đạo lư không từ ngoài mà có được”. V́ lửa khói tượng trưng cho phiền năo. Dẹp tan phiền năo là tự ḿnh chứ không nhờ người ngoài giúp được, tức đạo lư không từ bên ngoài mà có được.
4- Thiền b́nh thường giản dị
Nửa đêm sư Trí Thông la to lên: “Ta ngộ rồi, ta ngộ rồi”, làm mọi người đều nhốn nháo. Qua hôm sau tại pháp đường, được trụ tŕ hỏi ngộ cái ǵ th́ sư bảo “Ni cô là phụ nữ”. Trụ tŕ phải nhận là đúng.
Gặp loại công án này, các thiền sinh phải chú ư tới phạm trù “Thiền b́nh thường giản dị như” như Sư cô là phụ nữ (c̣n Tăng là đàn ông).
5- Thiền cụ thể hiện tiền
Tăng hỏi Triệu Châu: “Kính nghe Ḥa thượng từng tham vấn ngài Nam Tuyền phải không?”. Sư đáp bâng quơ: “Ở Trấn Châu có sản sinh một củ cải to”.
Gặp loại công án này, các thiền ni sinh phải chú ư tới phạm trù “Thiền cụ thể hiện tiền” bởi ư sư Triệu Châu muốn khải thị là chúng ta nên chú ư đến sinh hoạt thiết thực hiện tiền, nếu không th́ lời nói vàng ngọc của ngài Nam Tuyền không có giá trị cụ thể bằng một củ cải nuôi được người dân hàng ngày.
6- Thiền không chủ trương thần thông
Trong công án “Hương Nghiêm nguyên mộng”, Thiền sư Quy Sơn Linh Hựu ngủ trưa dậy, bảo hai đệ tử là Ngưỡng Sơn Tuệ Tịch và Hương Nghiêm Trí Nhàn bàn giải giấc mộng của ḿnh. Ngưỡng Sơn bèn bưng một chậu nước và cái khăn tới cho sư lau rửa mặt mày, c̣n Hương Nghiêm th́ bưng đến một tách trà nóng cho sư uống sau khi rửa mặt.
Gặp loại công án này, các thiền sinh nên chú ư phạm trù Thiền tông không chủ trương thần thông huyền bí" mà thực tế hiển hiện v́ đối với người mới thức dậy, đoán mộng là chuyện thần thông đâu đâu sao bằng cụ thể mang nước khăn đến rửa mặt rồi chén trà nóng thấm giọng.
7- Phản quan tự kỷ
Thiền sư Vân Môn dạy rằng: “Ai ai cũng có sẵn quang minh vậy mà khi nh́n lại không thấy, chỉ thấy tối ṃ. Mà ánh sáng quang minh là cái ǵ? Là cổng chùa, nhà kho”.
Gặp loại công án này, các thiền sinh phải chú ư đến phạm trù, “Phản quan tự kỷ” v́ ai ai cũng có ánh quang minh mà v́ không tự nh́n lại ḿnh, mải lo đi t́m tự đâu đâu mà nào có biết ánh quang minh chỉ là những vật b́nh thường giản dị như nhà bếp, cổng chùa.
8- Nhất tâm bất sinh, vạn pháp chí lư
Trong công án “Bản lai diện mục vô sinh diệt”, Thiền sư Triệu Châu nói: “Phật bằng vàng không chịu nổi ḷ nung. Phật bằng gỗ không chịu nổi lửa, Phật bằng đất không chịu nổi nước, chỉ có chân Phật là an nhiên”.
Gặp loại công án này, các thiền sinh phải chú ư đến phạm trù “Nhất tâm bất sinh, vạn pháp chí lư” v́ Phật bằng chất ǵ cũng bị vật chất hủy hoại, chỉ có chân Phật tự tánh bảo nhiệm ngồi nghiêm bên trong không bị nước lửa hủy hoại, biểu thị nhất tâm bất sinh đồng với vạn pháp chí lư.
Các thiền sinh của tôi ơi, viết đến đây tôi tự cảm thấy các điều ḿnh vừa tŕnh bày đều vô nghĩa v́ ở mỗi công án đều dung chứa đồng lúc nhiều phạm trù nên càng phân tích chiết trung càng bế tắc... và thấy được phạm trù thiên h́nh vạn trạng ở các công án đâu phải là chuyện một bài hỏi đáp chỉ ra được. Vậy th́ chung quy cũng quay lại nguyên tắc mỗi thiền sinh trước công án phải vận dụng trực giác bén nhạy thôi!
Lư Việt Dũng