Ngày xưa, có một cậu bé tóc bờm, người ta gọi tên là Bờm, cha mẹ mất sớm phải giữ trâu cho ông phú hộ, gần đó có một ông đồ, sau những buổi chiều đuổi trâu về chuồng, Bờm hay đến nhà ông đồ chơi với lũ học trò. Dần dần ông đồ để ý đến, thấy Bờm tỏ ra thông minh nên ông đồ bỏ công ra dạy cho Bờm để hiểu được lễ nghĩa của thánh hiền.

Một hôm Bờm đuổi trâu ra đồng ăn cỏ, đến trưa Bờm nằm dưới tán cây, có gió hiu hiu thổi nên ngủ quên bỏ trâu ăn gần hết đám mạ non của người khác, lúc giật mình thức dậy vừa sợ bị đòn vừa tức giận trâu Bờm chạy thẳng đến đám mạ miệng hò hét, tay đánh trâu. Đàn trâu sợ hãi chạy tứ tung, dẫm nát cả những đám mạ khác, dân làng thấy thế hò hét rượt trâu, có người đập chết hết một con.

Bờm biết tội, không dám trở về nhà ông phú hộ, lầm lủi chạy trốn vào rừng, đến chỗ kia mỏi chân, Bờm tìm một phiến đá ngồi lên đó, nhìn cảnh vật chung quanh là rừng, tứ bề vắng vẻ, bụng lại đói, tủi thân Bờm gục đầu xuống gối khóc.

Một lúc lâu Bờm ngóc đầu lên thì lạ thay, trước mặt Bờm một ông lão râu tóc bạc phơ, tướng người hiện hậu, tay cầm một chiếc quạt mo, vừa quạt vừa hỏi Bờm:

Bờm đứng lên lễ phép thuật lại mọi chuyện về đàn trâu phá hoại các đám mạ non. Nghe xong ông lão ôn tồn bảo Bờm:

Bờm đưa hai tay nhận cây quạt, sau khi trao cho Bờm ông lão còn dặn thêm:

Lúc đi qua mấy đám mạ hư, Bờm nghĩ đến chiếc quạt quý, muốn thử xem linh nghiệm thế nào, Bờm cầm quạt đưa lên trước mặt nói: "Ước gì tất cả các đám mạ hư, trở lại xanh tươi như trước”. Vừa nói xong, một cơn gió mạnh thổi qua, các đám mạ trở lại tươi tốt như xưa. Bờm mừng rỡ cắm đầu chạy ngay về nhà ông phú hộ.

- Có chuyện gì mà cô bác đến đây đông thế?

- Thằng chết bầm! Mầy còn dám vác xác về đây à? Mày để trâu phá hại người ta, ngừơi ta đã đập chết hết một con lại còn bắt đền mấy đám mạ, mày còn lớn lối nữa à! Tao đánh cho bể mặt ra bây giờ.

- Con có làm gì đâu! Ai dám nói mạ hư? Nếu hư một con xin đền mười còn bằng không thì tính làm sao với con đây?

Ngay lúc đó cómột người từ ngoài ruộng về cho biết không hiểu vì sao các đám mạ trở lại xanh tươi như cũ. Những người có mạ hư bán tín bán nghi liền kéo nhau ra ruộng xem lại, còn ông phú hộ vẫn không tin hỏi lại Bờm với giọng gay gắt:

Trả lời xong, Bờm lại đưa cây quạt lên ước nho nhỏ: "Ước chi cho trâu sống lại và trở về đây”. Bờm vừa ước xong, con trâu từ ngoài đồng chạy xồng xộc vào sân trước đôi mắt kinh ngạc của ông phú hộ. Ông phú hộ thay đổi thái độ, bắt đầu dịu giọng với Bờm:

- Đây là phép lạ, một cây quạt mo, nhưng tôi ước gì có nấy.

- Vậy ta đổi cho con thêm chín trâu nữa nghe?

Biết Bờm không nói dối, nghe đến đây, ông phú hộ đâm ra sợ cây quạt liền tìm cách xua đuổi Bờm đi. Vì ông tin tưởng nếu Bờm ở trong nhà nột ngày kia thì chính cây quạt lại mang đến cho gia đình ông những điều không tốt.

Ông phú hộ này tuy giàu nhưng tánh lại keo kiệt, muốn được quạt ước mà không mất của nên lập kế bày ra môt tiệc rượu đãi Bờm. Lần đầu tiên Bờm được một bữa ăn sang trọng, thêm ông phú hộ dùng lời ngon tiếng ngọt ép rượu, giữa bữa tiệc Bờm đã say mèm, ông phú hộ liền thực hành đúng theo kế đã dự tính sẵn, liền lấy quạt mo cất kỹ vào trong tủ rồi vác xác Bờm bỏ vào trong rừng định bụng để cho thú ăn thịt.

Lúc Bờm còn nằm say ngủ trong rừng, cómột con quạ tưởng là thây ma nên đáp xuống mổ mắt Bờm. Tron cơn say ngủ, Bờm cảm thấy bị đau điếng ở mắt liền lấy tay chụp, không ngờ bắt được quạ. Nắm chặt quạ trong tay Bờm bắt đầu tỉnh lại, nhình cảnh vật nghĩ đến thân phận, Bờm đoán ra được dã tâm của lão phú hộ kia. Trong lúc đó quạ lại biết nói tiếng người, cất tiếng van xin với Bờm:

- Tôi tưởng anh đã chết nên tôi lỡ lầm, xin anh tha chết tôi sẽ đền ơn đáp nghĩa.

- Đựơc rồi, ta sẽ tha chết cho mi, nhưng mi phải đến nhà ông phú hộ lấy lại cây quạt mo cho ta.

Bỏ Bờm ở trong rừng, ông phú hộ trở về nhà vào mở tủ định lấy quạt , ước một điều, nhưng vừa mới cầm quạt lên tay, đã bị quạ đến cướp bay đi, ông phú hộ quơ ngay chén bát trên bàn ném theo nhưng không còn kịp nữa quạ đã bay xa.

Bờm bị đau ở mắt nằm chờ một chốc thì quạ mang quạt lại trả. Có quạt Bờm ước: "Ươc gì cho mắt trở lại như xưa".

- Cậu hãy nhường quạt cho tôi, cậu lấy ao cá mè, cá tôi bây giờ có cả một ao rộng lớn. Cậu thử nghĩ, một con đẻ thành trăm, trăm trăm thành vạn chẳng mấy năm cậu sẽ giàu to, giữ quạt làm chi mà cậu vẫn nghèo khổ.

Nghe qua, ông phú hộ không còn thích cây quạt mo nữa, lại tìm cách xua đuổi Bờm đi.

Bờm chẳng tiếc gì lão phú hộ keo kiệt đó, nhất là lại có tánh xấu vừa tham vừa hại người, chẳng qua Bờm trở lại cốt để cho lão thấy Bờm vẫn còn sống mà thôi. Sau khi ra khỏi nhà, Bờm để ý thấy cây quạt đã tóp lại một phần. Bờm tự hứa sẽ không ước một điều gì quấy và cũng không làm điều gì có hại cho người khác.

Rời khỏi nhà lão phú hộ, Bờm quyết định từ đây sẽ đi chơi xem phong cảnh. Trên đường phiêu bạt, Bờm thấy trẻ con bằng tuổi đứa nào cũng quần áo sạch sẽ nên Bờm ước với quạt: "Ước gì ta có bộ quần áo đẹp".

Sau một cơn gió thổi mạnh qua, khi mở mắt ra Bờm thấy mình đã có bộ quần áo mới thật đẹp, đem so lại với những đứa trẻ khác thì chẳng ai bằng Bờm. Một hôm Bờm đi ngang qua đinh một ông quan, vị quan này trước đã có nghe nói về Bờm nên sai lính hầu ra đón mời Bờm về đinh, tiếp đãi như một vị khách, sai lính hầu dẫn Bờm xem hoa thơm cỏ lạ, sai giai nhân làm rượu thịt thết đãi.

Buổi tiệc tối hôm đó có đủ món ngon vật lạ, Bờm cảm thấy thích thú hơn những buổi tiệc trước. Rồi ngày này quan ngày nọ Bờm vẫn được vị quan tiếp đãi ân cần. Cho đến một hôm vị quan mới tỏ ý muốn đổi một bè gỗ lim để lấy quạt mo.

- Tôi đã có nhà cao cửa rộng, nhưng lại muốn cất thêm hơn lên. Vì thế tôi cho mua gỗ quý về để xây cất lại. Nếu anh bằng lòng tôi xin đổi cả bè gỗ vừa mới đem về để chỉ lấy cây quạt ước của anh.

- Đây là con gái tôi, nếu anh bằng lòng tôi sẽ gả cho anh, anh nghĩ thế nào?

Bờm nói chưa dứt câu đã bị cô gái mắng:

- Này thằng bé kia, người ở đầu đường xó chợ ai mà thèm lấy ngươi, ngươi có thương thì về mà thương cha, thương mẹ ngươi đi!

Một hôm Bờm đi qua vừa khỏi một cánh rừng thì gặp ngay nhà của một ông phú hộ khác, ông phú hộ mời Bờm vào nhà rồi đem ra một con chim đồi mồi định để đổi chiếc quạt, ông phú hộ nói:

- Cậu có chiếc ước, tôi lại có con chim đồi mồi, chim này quý khôn kém gì chiếc quạt, khi nó hát vào mùa hè thì cả nhà sẽ mát, vào mùa đông thì ấm.

- Thưa ông, ông có con chim đồi mồi, tôi có cây quạt ước, cả hai món đều quý, làm sao biết vật nào quý nhiều vật nào quý ít. Thôi thì chim ông nuôi quạt tôi giữ.

Ôn g phú hộ nghe Bờm nói chỉ biết cười, rồi sai gia nhân dọn tiệc đãi. Hôm sau Bờm lại từ giã ra đi.

Càng ngày, Bờm càng đi dần về kinh đô, quyết đến nơi để xem thành lũy cung điện. Dọc đường một hôm Bờm gặp lại ông thầy đồ năm xưa, bây giờ gặp lúc nghèo túng phải ăn xin. Ông đồ đang xin một nắm xôi trên tay của một đứa bé con của một ông phú hộ. Đứa bé bằng lòng cho, đã trao tận tay ông đồ nhưng ông phú hộ không bằng lòng dành lại và xua đuổi ông đồ. Bờm thấy cảnh thầy bị nhục nhã, quyết sẽ can thiệp để mang lại danh dự cho thầy.

Bờm tiến đến chào thầy rồi nói cùng ông phú hộ:

Bờm quyết định rửa nhục cho thầy nên nói chắc với ông phú hộ:

- Tôi sẵn lòng đổi nắm xôi đó với tất cả những gì quý giá của tôi!

- Có phải anh là Bờm không? Nếu phải, anh có bằng lòng đổi với ta cây quạt mo đó nhé!

Bờm sẵn lòng đưa quạt cho ông phú hộ để lấy nắm xôi. Sau khi trao xôi cho thầy đồ, thầy đồ tiếp lấy đang ănngấu nghiến vì đói bỗng một cơn gió mạnh thổi lên, lúc gió ngừng thổi ông phú hộ kia đã biến thành một ông lão hiền từ. Bờm nhận ra được ngay là Bụt nên quỳ xuống lạy:

- Tốt lắm! Anh biết thương người nghèo khó, biết đền ơn đáp nghĩa, biết giữ lòng trong sạc không tham lam nên ta đến đây để lấy lại quạt. Bây giờ anh không cần giữ quạt nữa, với tấm lòng của anh với cách ăn ở rồi sau này anh se nên danh phận, qiàu sang, anh giữ quạt này không có lợi mà còn thêm hại.

Thầy đồ và Bờm theo đường cũ trở về làng. Dọc đường khi ghé thăm một vị quan bạn học cũ của thầy đồ. Bờm nhận ra chính vị quan đã tiếp đãi Bờm ân cần lúc trước, vị quan cũng nhớ ra Bờm nên bằng lòng gả cô con gái cho Bờm. Ông đồ lại ở nhà vị quan lớn với Bờm, từ đó lo dạy dỗ, Bờm cũng quyết học hành mong chờ khoa thi có dịp bảng hổ để tên.

Cuộc đời Bờm còn để lại ngày nay qua một bài vè như sau:

Thằng Bờm có cái quạt mo.
Phú ông xin đổi ba bò chín trâu,
Bờm rằng "-Bờm chẳng lấy trâu".
Phú ông xin đổi ao sâu cá mè.
Bờm rằng: "Bờm chẳng lấy mè",
Phú ông xin đổi ba bè gỗ lim,
Bờm rằng: "Bờm chẳng lấy lim".
Phú ông xin đổi con chim đồi mồi,
Bờm rằng: "Bờm chẳng lấy mồi".
Phú ông xin đổi nắm xôi Bờm cười.

Trở về mục luc