Tôi học lớp ba trường huyện cách đây hơn nửa thế kỷ. Vốn liếng trí thức , văn chương của chúng tôi thời đó nằm gọn trong Quốc Văn Giáo Khoa Thư. Ðây là một bài thơ tôi thuộc lòng từ thời đó đến bây giờ: bài "Lính thú đời xưa". Bài thơ chẳủng hay gì, lại không thấy đề tên tác giả. Không tác giả, có lẽ là ca dao. Mà ca dao thì đáng lẽ phải hay hơn. Nhưng đó là ý kiến của tôi về sau này. Thuở đó, thơ trong Quốc Văn Giáo Khoa Thư phần nhiều là như vậy, chẳng hay, nhưng có vần có điệu, đọc lên cũng thấy thơ. Bài "Lính thú đời xưa" khá dài, chia thành hai phần . Bài thứ nhất :

         Lính thú đời xưa.

     Ngang lưng thì thắt đai vàng
     Ðầu đội nón dấu vai mang súng dài
     Một tay thì cắp hỏa mai
     Một tay cắp giáo quan sai xuống thuyền
     Thùng thùng trống đánh ngũ liên
     Bước chân xuống thuyền nước mắt như mưa.

Bên cạnh bài thơ có vẽ hình một người đàn bà nông dân bế đứùa con nhỏ, tiễn chồng ra đi. Ngày nay, người ta tiễn nhau ở bến xe, ở nhà ga, ở sân bay. Thuở trước, biệt ly diễn ra trên bến thuyền. Thuyền đi chậm, sông nước mênh mang, nhìn theo không biết bao giờ mới hút bóng.

     Bước chân xuống thuyền nước mắt như mưa.

Nước mắt của ai như mưa? Của người chồng bước chân xuống thuyền? Chắc không phải, vì đàn ông đâu có khóc như vậy! Nhưng cũng có thể người chồng khóc như mưa trong lòng. Khóc như thế, nỗi buồn không khô được, cứ ướt mãi. Thuyền trôi trên nước , người chồng trôi trong nước mắt.

Khóc như mưa, chắc phải là người vợ. Người chồng vừa bước chân xuống thuyền thì mưa đã ào ào tuôn trên mắt người vợ đứng trên bờ nhìn theo. Người đi người ở đều ướt sũng nước mưa. Mưa ướt sũng bến đò.

Lúc còn nhỏ, đọc câu thơ, tôi bùi ngùi. Lớn lên, hiểu thêm rằng biệt ly là khổ. Lớn lên nữa, già đi, lại chột dạ, thấy mình lúc nào cũng như đang tiễn biệt một cái gì, tiễn một niềm tin bị cuộc đời đánh cắp, tiễn một quê hương bỗng nhiên phũ phàng, tiễn bóng câu qua cửa sổ, tiễn cả chính mình, tiễn mình trong từng phút từng giây.

Nhưng đó là chuyện khác. Trở về với bài "Lính thú đời xưa" mà Quốc Văn Giáo Khoa Thư có ghi rõ là "tiếp theo" :

     Lính thú đời xưa (tiếp theo)

Khổ thay là đời lính thú! Ðầy ải nơi đèo heo hút gió, quần quật tay chân hết sáng đến tối, anh lính muốn than một tiếng cũng không biết kêu với ai ngoài tre, dang, nứa, điệp điệp trùng trùng. Tre ơi, dang ơi, nứa ơi, có biết chăng tôi đây đang khổ với tấm thân này!

Khổ với tấm thân .... Lúc học lớp ba, tôi chưa hiểu có thân là có khổ. Chỉ hiểu nỗi khổ biệt ly. Cho nên biết bùi ngùi với bài thơ thứ nhất mà không rung cảm với bài thơ tiếp theo. Chỉ có một câu làm tôi thắc mắc mãi, từ nhỏ đến lớn, từ trẻ đến già, từ đó đến nay. Câu thơ thật lạ kỳ, như ở đâu bay vào bài thơ lạ hoắc, lãng xẹt. Ðó là câu cuối :

     Nước giếng trong con cá nó vẫy vùng .

Tại sao bỗng có con cá vẫy vùng trong giếng ở cuối một bài thơ nói về anh lính thú từ biệt vợ sống đầy ải trên núi rừng? Giữa anh lính với con cá chẳng có một liên hệ gì cả. Cách cấu trúc của câu thơ cũng kỳ quặc : hai câu tám đi tiếp theo nhau :

Trong một bài thơ lục bát ngày xưa, có khi tác giả phá thể, chấm dứt bài thơ ở câu sáu. Nhưng nếu thế , tại sao lại không chấm dứt như thế này :

     Giếng trong con cá vẫy vùng

Tại sao lại thêm chữ "nó" quái gở vào câu thơ? Không phải con cá vẫy vùng mà là con cá nó vẫy vùng. Tựa như con cá với nó là hai, có con cá và có nó ở trong giếng đùa nghịch với nhau, nó vẫy vùng nơi con cá, con cá vẫy vùng nơi nó. Quái, tại sao có con cá hạnh phúc như vậy ở đây?

Tôi chịu thua. Mà cũng chẳng ai giải thích được cho tôi. Tôi đố ai giải thích nổi! Câu thơ nhảy vọt từ chuyện khổ qua chuyện vui, không đầu không đuôi, không gốc không ngọn, chẳng nghĩa lý gì cả. Anh lính thú nhớ vợ, mơ về chăn gối ấm êm bên cạnh vợ? Anh lính thú kiệt sức giữa lúc chém tre đẵn gỗ bỗng thấy loé ra trong một cơn mê sảng hình ảnh thanh bình của giếng nước ở quê nhà? Bài thơ quá giản dị, chất phác, không cho phép tôi diễn dịch cao xa. Nhưng câu thơ nằm mãi trong đầu tôi vừa như một hình ảnh êm dịu, vừa như một vũ trụ bí mật quyến rũ, mời mọc, thách thức óc tưởng tượng của tôi. Tôi không tóm được nó, cho nên nó dẫn tôi đi lang thang .

***

Tôi lang thang trong thế giới Thiền. Ðừng bắt tôi giải thích tại sao. Trong Thiền không có tại sao. Nó thế là nó thế. Trong Thiền không có đầu đuôi, khúc chiết, lý luận. Nó đập vỡ lý luận. Ðó là thế giới lý tưởng của câu thơ lớp ba mồ côi luận lý. Thế giới của những câu cuối lấc cấc, mẹ gà con vịt. Ðừng bắt tôi giải thích ; hãy lang thang với tôi trong dăm ba câu chuyện thiền .

Một ông sư hỏi Phong Huyệt: " Người nào không hiểu thì chẳng bao giờ thắc mắc; tại sao vậy?"

Phong Huyệt đáp : "Con rùa đi trên đất thì để lại vết chân trong bùn".

Một ông sư khác hỏi Triệu Châu : "Muôn vật quy về Một; vậy Một quy về đâu?"

Triệu Châu trả lời: "Hôm qua, đến huyện Kinh, ta có may một cái áo nặng bảy cân."

Có người hỏi Ðộng Sơn :"Phật là ai?"

Trả lời: "Ba cân vải".

Người kia đem câu hỏi của Ðộng Sơn hỏi Trí Môn. Ông này cắt nghĩa: "Một mớ hoa, một mớ lụa". Rồi hỏi lại :

- Hiểu chưa?

- Dạ chưa hiểu.

- Tre trúc phương nam, tùnh bách phương bắc.

Lại có người đem cùng câu hỏi đá hỏi Hòa Sơn: "Phật là ai?"

Trả lời : "Ta biết đánh trống, tùng tùng tùng, cắc cắc tùng".

Vui thật là vui. Vui như thế thì hãy đọc thêm vài chuyện nữa.