I.- Dẫn nhập : Một ngàn năm Trung Quốc đô hộ Việt Nam, chúng ta chịu nhiều ảnh hưởng của Trung Quốc. Phật Giáo truyền vào Việt Nam từ Ấn Ðộ và Trung Quốc, về sau nầy chỉ còn có Trung Quốc mà thôi, vả lại Phật Giáo Trung Quốc là Ðại Thừa Phật Giáo, do đó chúng ta cần phải biết về Phật Giáo Trung Quốc.

II.- Thời kỳ du nhập : Có nhiều thuyết nói về thời kỳ khởi thuỷ, Phật Giáo du nhập vào Trung Quốc, nhưng có thuyết nói rằng Niên hiệu Vĩnh Bình năm thứ 10 ( năm 67 TL ), vua Minh Ðế nhà Hậu Hán, nằm mộng thấy người vàng, có hào quang rực rỡ từ phương Tây tới, làm sáng tỏ cả cung điện, vua đoán biết có Phật Giáo ở phương Tây, liền sai Thái Hâm, Vương Tuân, Tần Cảnh và tuỳ tùng cả thảy 18 người sang Tây vực thỉnh tượng và kinh sách, nửa đường gặp hai nhà sư Ấn là Ca Diếp Ma Ðằng và Trúc Pháp Lan đang tải kinh, tượng bằng ngựa trắng đi về phía Ðông, liền mời hai vị ấy tới Trung Hoa,Vua Minh Ðế rất mừng, cho cất nhà quán để thờ Phật, ở và dịch kinh, nơi đó đặt tên là Bạch Mã Tự. Hai vị nầy đã dịch Tứ Thập Nhị Chương, hiện nay vẫn còn lưu truyền, đây là quyển kinh dịch chữ Phạn sang chữ Trung Hoa đầu tiên.

Sở Vương Anh là em của vua Minh Ðế sùng tín đạo Phật, do đó nhiều người tin theo. Rồi những vị sư Ấn Ðộ khác tiếp tục đến Trung Hoa như An Thế Cao ( Arsakes ) năm 147 đến Lạc Dương, ngài đã dịch kinh Tiểu thừa như Tứ Ðế Kinh, Chuyển Pháp Luân Kinh, Bát Chính Ðạo Kinh rồi sau đó ngài Chi Lâu Ca Sắm ( Lokaraksa ) đến Trung Hoa trong khoảng 178-189, trong 12 năm ngài đã dịch nhiều kinh điển Ðại thừa như Kinh Thủ Lăng Nghiêm, Kinh Bang Chu Tam Muội, Kinh Vô Lượng Thanh Tịnh Bình Ðẳng Giác, hai ngài đã dịch một số kinh, là nền tảng vững chắc cho Phật Giáo từ đây.

1) Thời kỳ thứ nhất ( Thế kỷ 3 đế Thế kỷ 4 ): Trong thời kỳ nầy có những vị sư Ấn độ, Tây vực, Việt nam sang truyền đạo trong đó có ngài Ðàm Ma La Sát ( Dharmaraksha ) tức là Trúc Pháp Hộ là người dịch kinh nổi tiếng hơn cả, ngài đi tu lúc 8 tuổi, tinh thông Lục kinh, Bách gia chu tử, sau lại sang Tây vực nghiên cứu kinh điển, là người bác học đa văn cho nên đệ tử theo ngài có hàng ngàn, mến đức độ ngài nên tôn xưng ngài là Ðôn Hoàng Bồ Tát ( ngài sanh ở Ðôn Hoàng, tỉnh Cam Túc ).

Sau đó ngài Cưu Ma La Thập, tiếp nối sự nghiệp hoằng dương chánh pháp, đã đưa Ðạo Phật ở Trung Hoa đến địa vị vô cùng rực rở.

Phong trào Nhập Trúc Cầu Pháp tức là đi sang Thiên Trúc (Ấn Ðộ để học hoỉ giáo lý), mở đầu là ngài Chu Sĩ Hành đời Tam Quốc tới Tây Vực, sau nầy có ngài Pháp Hiển là nổi tiếng nhất trong thời kỳ nầy, ngài đi từ Tràng An năm 339, sang Ấn Ðộ đi nhiều nơi và về đến Thanh Châu ( Sơn Ðông ) năm 414, ngài có sáng tác Phật Quốc Ký, sách có giá trị để nhiên cứu trạng thái Phật Giáo Ấn Ðộ thời bấy giờ.

2) Thời kỳ thứ hai ( Thế Kỷ V đến thế kỷ VI ) : Trong thơì kỳ nầy, có nhiều cao tăng gây thêm uy tín cho Ðạo Phật như Ngài Huệ Lâm được tham dự triều chính. Thời kỳ nầy có Lương Võ Ðế là ông vua tin Phật Giáo đứng bậc nhất trong Lịch Ðại Hoàng Ðế ở Trung Hoa. Ngài Bồ Ðề Ðạt Ma vị Tổ thứ 28 từ Ấn Ðộ sang Trung Hoa năm 520, lập thành Thiền Tôn Trung Hoa, sau ngài truyền Y Bát và Kinh Lăng Già cho Huệ Khả, Huệ Khả truyền cho Tăng Xán, Tăng Xán truyền cho Ðạo Tín, Ðạo Tín truyền cho Hoằng Nhẫn, đệ tử của Hoằng Nhẫn có Thần Tú ở phương Bắc, Thiền phương Bắc của Thần Tú gọi là Bắc Tiệm và Hoằng Nhẫn truyền Y Bát cho Huệ Năng ở phương Nam gọi là Thiền Nam Ðốn, đến Huệ Năng bỏ lệ truyền Y Bát, sau nầy Thiền Tôn của Huệ Năng chia thành 5 tôn là: Lâm Tế, Quy Ngưỡng, Tào Ðộng, Vân Môn và Pháp Nhãn. Lâm Tế Tôn sau chia thành 2 phái là : Hoàng Long và Dương kỳ. Lịch sử Phật Giáo Trung Hoa gọi là " Ngủ Gia, Thất Tôn ".

Thiền Tôn nhiều đời truyền sang Việt Nam nổi tiếng như Tỳ Ni Ða Lưu Chi sang Việt Nam ở chùa Pháp Vân, năm 580 lập phái Thiền Tỳ Ni Ða Lưu Chi; Vô Ngôn Thông đến Việt Nam năm 820, lập thành phái Vô Ngôn Thông, đệ tử của ngài Tuyết Ðậu lập nên phái Thảo Ðường. Ngài Nguyên Thiều phái Lâm Tế sang Việt Nam vào thế kỷ 17.

3) Thời kỳ thứ ba ( Thế kỷ VII đến thế kỷ IX ) : Ðến đời Ðường Thái Tôn, sau thời gian giặc giả, Phật Giáo hưng thịnh, có Trần Huyền Trang ( 600-664 ) đi sang Ấn Ðộ học hỏi giáo lý từ năm 629, đến năm 645 mới trở về, ngài có đến Na Lan Ðà ( Nalanda ) thụ giáo với ngài Giới Hiền Luật sư, thỉnh được nhiều Xá Lợi Phật và kinh đem về Tràng An, được vua Ðường Thái Tôn rất quý trọng, vua cho xây Ðại Từ Ân để ngài tổ chức việc dịch kinh, ngài dịch được 76 bộ gồm 1349 quyển. Ngài Huyền Trang có sáng tác Ðại Ðường Tây Vực Ký gồm 12 quyển, ghi chép trạng thái tôn giáo, địa lý, lịch sử, phong tục Ấn Ðộ thời bấy giờ, dân gian dựa theo đó sáng tác thành truyện và Ngô Thừa Ân ghi chép lại thành truyện Tây Du Ký. Sau nầy còn có Nghĩa Tịnh ( 635-713), cũng đi sang Ấn Ðộ bằng đường biển năm 671, ngài cầu học trong 20 năm, thỉnh về nhiều kinh, dịch ra 68 bộ gồm 290 quyển. Ngài có sáng tác Ðại Ðường Cầu Pháp Cao Tăng và Nam Hải Ký Quy Truyện ghi chép trạng thái Phật Giáo Ấn Ðộ đương thời.

4) Thời Kỳ thứ tư ( 960-1661 ) : Tống Thái Tổ sau khi tức vị liền lo việc phục hưng Phật Giáo, vì đã bị phế Phật của Thế Tôn nhà Hậu Chu, vua độ cho 800 đồng tử xuất gia, mời danh tăng vào cung giảng đạo, ban áo màu tía, sai 157 người đến Tây Vực cầu pháp, hạ sắc lệnh khắc Ðại Tạng Kinh, vua Thái Tôn cũng tận lực phục hưng Phật Giáo, đến đời nhà Minh ( 1368-1661 ) vua Thái Tổ nhà Minh là Chu Nguyên Chương vốn là một vị Sa Di, nên sau khi lên ngôi, ngài lo chấn hưng Phật Giáo, các vua nhà Minh ngoại hộ, sự thống lĩnh giáo đoàn chỉnh đốn trang nghiêm, nên Phật Giáo được hưng thịnh một thời.

Phật Giáo Trung Hoa có những thời kỳ bị pháp nạn suy vong, tất cả có 4 lần, thường được tóm tắc là " Tam Võ, Nhất Tôn chi ách " hay " Tam Võ Nhất Tôn pháp nạn ".

3) Thời kỳ thứ ba, Võ Tôn Phế Phật hay Hội Xương Pháp nạn ( 842 ) : Hoàng thất nhà Ðường có họ với Lý Nhĩ ( Lão Tử ), nhà Ðường tin tưởng Lý Nhĩ là tổ tiên, đến đời Võ Tôn nghe lời Ðạo Sĩ Triệu Quang Chân nên thẳng tay phá huỷ Phật Giáo. Năm 842 vua hạ lệnh Tăng Ni phạm giới luật hoàn tục, đến năm 844 vua hạ lệnh phá huỷ hết các chùa nhỏ, Tăng Ni ở các chùa bị phá bỏ phải hoàn tục. Năm 845, lại hạ lệnh ở thành Lạc Dương và Tràng An, mỗi nơi chỉ để lại 4 ngôi chùa và 30 vị Tăng, ở châu huyện nhỏ, mỗi nơi một ngôi chùa và 20 Tăng Ni, chùa còn lại bị phá huỷ hay làm nơi công cộng của quốc dân, Tăng Ni còn lại phải hoàn tục. Kết quả 44600 ngôi chùa bị phá, 260500 Tăng Ni phải hoàn tục. Võ Tôn mất năm 846, con là Tuyên Tôn lên ngôi, liền cho phục hưng Phật Giáo.

4) Thời kỳ thứ tư, Thế Tôn Anh Mại đời Hậu Chu phương Bắc ( 955 ) : Vua bẩm tính vỏ đoán lại không tôn sùng đạo Phật, nên năm 955, nhà vua hạ lệnh phá huỷ 3356 ngôi chùa không tên tuổi, tượng Phật và đồ bằng đồng đem đúc thành tiền. Sau Pháp nạn nầy, còn lại 2964 ngôi chùa và 91200 Tăng Ni.

Trong khi đó thì phương Nam vẫn được truyền bá như nước Ngô Việt ở Hàng Châu, đặc biệt có Trung Ý Vương Tiền Hoàng Thúc theo gương va A Duc, dựng 8400 ngọn tháp ở rải rác các nơi trong địa phận cai trị, vì trong nước chiến tranh , kinh điển không còn đủ, nên sai sứ sang Cao Ly thỉnh kinh. Hàng Châu trở nên căn cứ địa cho sự phục hưng của cận thế Phật Giáo.

2) Niết Bàn Tôn: Tôn nầy y cứ vào Kinh Niết Bàn, nên gọi là Niết Bàn Tôn, chủ trương hết thảy chúng sanh đều có Phật tính, nên tất cả chúng sanh đều có thể thành Phật.

4) Tam Luận Tôn: Tôn nầy y vào 3 bộ luận là Trung Luận, Bách Luận và Thập Nhị Môn Luận làm căn cứ nên gọi là Tam Luận Tôn, chủ trương phá tà hiển chính. Thí dụ như phá 8 cái mê vọng như sinh, diệt, khứ, lai, nhất, dị, đoạn, thường; hiển chính là làm rõ 8 cái lý chân chính như không sinh, không diệt, không đi, không lại, không một, không khác, không đoạn, không thường của Trung đạo.

5) Tịnh Ðộ Tôn: Tôn nầy hoằng truyền pháp môn Vãng sinh Tịnh độ nên gọi là Tịnh Ðộ Tôn. Tôn nầy căn cứ vào 3 kinh và một bộ luận: Kinh Vô Lượng Thọ nói về tiền thân của Phật A Di Ðà, khi còn là Pháp Tạng Tỳ Kheo đã phát 48 lời nguyện. Kinh Quán Vô Lượng Thọ nói về phép quán tưởng niệm Phật. Kinh A Di Ðà nói về Cảnh giới cực lạc và luận Vãng Sinh Tịnh Ðộ là bộ luận thâu tóm ý nghiã ba bộ kinh trên.

6) Nhiếp Luận Tôn: Tôn nầy căn cứ vào Nhiếp Ðại Thừa Luận nên gọi là Nhiếp Luận Tôn, tôn nầy lấy Duy Thức pháp môn làm mục tiêu, cũng giống như Pháp Tướng Tôn.

8) Thiền Tôn: Tôn nầy tu tập Thiền Ðịnh nên gọi là Thiền Tôn hay Phật Tâm Tôn, chủ trương trực chỉ nhân tâm kiến tánh thành Phật, nghiã là không câu nệ vào văn tự, kinh điển mà chỉ nương công phu tu định để ngộ được Phật tính của chính mình.

13) Câu Xá Tôn: Tôn nầy căn cứ vào Câu Xá Luận làm Thánh điển căn bản nên gọi là Câu Xá Tôn, đem vạn pháp trong vũ trụ chia thành Hữu vi pháp và Vô vi pháp. Trong Hữu vi và Vô vi chia thành 5 vị, trong 5 vị có 75 pháp như sau:

V.- Phật giáo Trung quốc cận đại

Sau đời nhà Minh, Phật Giáo Trung Hoa không được như trước, cho đến khi Trung Hoa canh tân sau nầy, năm 1912, có ngài Kính An chùa Thiên Ðồng thống họp Tăng tục hai tỉnh Giang Tô và Triết Giang thành lập Trung Quốc Phật Giáo Tổng Hội ngay tại Thượng Hải, để mở đường cho Tân Phật Giáo, năm 1913, có ngài Ðạo Giai và Hải Thanh thành lập Trung Ương Phật Giáo Công Hội ở Bắc Kinh, đến năm 1924 có ngài Thái Hư Ðại Sư đứng ra thành lập Trung Quốc Phật Giáo Liên Hiệp Hội là cơ quan trung ương, có nhiều cơ quan địa phương, sau đến 1930, Trung Quốc Phật Giáo Hội mở Ðại hội lần thứ nhất ở Thượng Hải, tôn ngài Viên Anh làm Hội Trưởng, thành phần chủ yếu trong hội là các ngài Thái Hư, Ấn Quang, Ðế Nhàn, Ðạo Giai, Viên Anh, Nhân Sơn, Viên Nhất Ðình, Ðại Bi. . ., ngài Thái Hư chủ trương canh tân, ngài Viên Anh chủ trương bảo thủ, công cuộc hoằng dương chánh pháp của các ngài rất sâu rộng, nào là tu sửa chùa chiền, mở trường đào tạo tăng tài, khắc bản kinh, xây dựng những cơ sở vật chất ngài Thái Hư đi viễn du thuyết pháp ở ngoại quốc, công cuộc chấn hưng nầy gây nhiều ảnh hưởng cho các nước nhất là Việt Nam, nhờ đó mà phong trào phục hưng khắp nước ta.

Thích Thanh Kiểm, Lịch sử Phật Giáo Trung Quốc, Vạn Hạnh, Sài Gòn 1965
Thích Thiện Hoa, Phật Học Phổ Thông Khóa V, THPGT/PHCH, Việt Nam, 1989.