Ghi lại những ngày cuối cùng

của Hòa thượng Thích Đức Nhuận

Thích Thiện Hiền

Trưa ngày mồng 9 tháng chạp năm Tân tỵ (21.1.2002), chuông điện thoại di động của tôi reo, khi nhìn lên màn ảnh, hiện hai chữ "HT." Tôi trả lời: "A Di Đà Phật, bạch Hòa thượng con đây." Bên kia đầu giây nghe giọng nói nhỏ và yếu: "Chiều nay đưa Thày đi bệnh viện''. "Dạ..." Máy cúp. Tôi liền chuẩn bị xuống Chùa Giác Minh, nhưng phải đi lòng vòng ngoài đường cho đến 1giờ 30 phút. Đợi chùa mở cửa, vì chùa Giác Minh giống như một cơ quan nhà nước mở cửa buổi sáng từ 5giờ 30 đến 11giờ 30; buổi chiều từ 13giờ 30 đến 17giờ 30. Bởi vậy, khi có việc cần gấp cũng phải đợi đến giờ, nếu đã vào chùa thì cũng phải canh giờ ra về. Kể từ ngày HT Thích Đức Nhuận bị cộng sản bắt thì GHPGVN bổ nhiệm HT Thích Đức Nghiệp làm trụ trì chùa Giác Minh.

Đúng 1 giờ 30 chiều, tôi được vào chùa lên phòng HT. Lúc đó, HT đang dùng cháo trắng với muối tiêu.

"Bạch HT, sức khỏe thế nào?"

"Đau bụng suốt cả sáng nay; không ăn uống gì được, bây giờ mới ăn miếng cháo. Bác sĩ bảo phải đi bệnh viện.''

Cùng lúc đó, có hai Phật tử, một người nam tên Hùng (người này được bác sĩ Quân giới thiệu lên để theo dõi sức khỏe của HT. Vì buổi sáng có bác sĩ Quân đến kiểm tra sức khỏe, và đề nghị HT nên đi bệnh viện để điều trị và săn sóc tốt hơn) và một nữ Phật tử tên là Xuân Lê. Cô là người giúp đỡ HT nhiều việc mà các thầy và các vị khác không ai làm được. Chẳng hạn như photocopy các loại giấy tờ quan trọng và chuyển những tài liệu ấy đến các vị mà HT cần muốn chuyển. Cô ta sống độc thân nên có thì giờ rảnh rỗi. Tuy nhiên, sự xuất hiện của cô ta, làm cho nhiều người sanh ra nghi ngờ là người của nhà nước. Nhất là, trước đó hai tháng đã đưa HT vào bệnh viện Thống nhất (trước kia, HT Thích Trí Thủ đã viên tịch tại đó). Chẳng qua vì cô có một người cháu là nữ bác sĩ chuyên khoa về tim mạch làm trong bịnh viện này.

Trong lúc, Thầy trò trao đổi về bệnh tình, thì HT ngưng ăn cháo, đứng lên ra khỏi phòng vào nhà vệ sinh. Tôi đứng bên ngoài đợi, đi tới đi lui gần một giờ đồng hồ. HT bước ra mồ hôi đổ đầm đìa, mặt tái nhợt, khó thở; tôi vội dìu Ngài vào phòng, đỡ ngồi xuống ghế xếp -- chiếc ghế mà Ngài ngồi suốt cả ngày và ban đêm cũng ngủ chiếc ghế đó, còn cái giường ngủ của Ngài để đủ thứ như sách báo, giấy tờ,viết vv... Ngài ngồi trong tư thế thẳng, cố gắng nói:

''Khó thở quá, đau ngực , đau lưng.''

Tôi vuốt ngực xoa mạnh vùng tim, còn anh Hùng ( huynh trưởng GĐPT Vĩnh Nghiêm) vỗ lưng HT. Hơi thở của ngài khò khè và dồn dập. Tôi nói:

''Hòa thượng cứ từ từ hít sâu vào và thở ra nhẹ nhàng."

Ngài làm được vài lần, sau đó yếu dần và Ngài muốn ngã người ra phía sau. Tôi đỡ đầu Ngài tựa lưng vào ghế rồi vội vàng nhờ cô Xuân Lê gọi xe taxi (VN không có xe cấp cứu đến tận nhà) để đưa HT đi bệnh viện cấp cứu. Chúng tôi quyết định đưa HT vào bệnh viện Đại Học Y Dược quận 5. (là bệnh viện mà vào năm 1994 khi HT bị ngất một lần, đã được đưa vào điều trị tại đây). Tôi nhờ thêm hai thầy Thanh và Nhân trong chùa phụ khiên HT ngồi trên chiếc ghế xếp xuống lầu; chị Xuân Lê thì đem theo ít áo quần và các giấy tờ, hồ sơ bệnh án khi nằm ở bệnh viện Thống Nhất trước đó hai tháng. Ba người chúng tôi đưa HT lên xe taxi. Tôi ngồi bên phải và anh Hùng ngồi bên trái của HT, còn chị Xuân Lê ngồi bên cạnh tài xế. Tay trái tôi choàng sau cổ HT, đỡ ngồi thẳng lưng, đặt hai tay của Ngài vịn vào hai ghế trước, tay phải tôi xoa ngực liên tục; còn anh Hùng thì liên tục vỗ lưng Ngài. Suốt 30 phút ngồi trên xe nóng bức, mồ hôi HT đổ ra đầm đìa, tiếng khò khè của đàm, hơi thở yếu dần. Xe đến bệnh viện, cô Xuân Lê vào trong liên hệ với nhân viên cấp cứu, đẩy chiếc băng ca ra. Anh Hùng khiêng phần chân ra trước, tôi đỡ sau lưng và đầu, đặt HT nằm xuống băng ca, đẩy đi một đoạn thì HT vùng người ngồi dậy và nói:

''Không nằm được, khó thở quá!''

Các vị y tá và tôi đỡ HT nằm xuống trở lại. Không có gối nên tôi lấy chiếc đãy mang vai kê đầu HT lên, nhưng Ngài không chịu nằm ngửa, quay người nằm nghiêng và khạc đờm thì mặt của Ngài tái nhợt, mắt thất thần trong trạng thái hôn mê. Đẩy xe nhanh vào phòng cấp cứu, cho thở oxy và hô hấp nhân tạo.

Thời gian 30 phút trôi qua, các bác sĩ làm việc liên tục nhưng không thấy Ngài tỉnh lại. Tôi đứng phía dưới chân giường nhìn Ngài trong trạng thái lo âu và yên lặng, biết HT không thể qua khỏi nên liền lấy điện thoại gọi cho Phong (cháu HT) và các thầy trên chùa Già Lam, thông báo cho TT Tuệ Sỹ biết là HT đang cấp cứu khó qua khỏi. Sau đó, bác sĩ đưa HT vào phòng siêu âm tim, bảo chúng tôi ra ngoài. Cũng trong lúc đó, tôi thấy một công an mặc thường phục có mặt tại trước cửa phòng cấp cứu. Khi bác sĩ đẩy băng ca vào phòng cấp cứu, anh ta đi theo vào phòng, đứng bên cạnh và theo dõi các bác sĩ cấp cứu. Tôi biết bổn phận của công an là bám sát theo dõi HT từ khi đưa đi cấp cứu. Tại bệnh viện đã có họ ở đó và khi đưa nhục thân HT về chùa thì họ đã có mặt. TT Tuệ Sỹ xin bác sĩ vào thăm và nhìn HT lần cuối, kế đến là TT Thanh Huyền, TT Đức Thắng và các thầy khác... Sau đó bác sỹ gọi người nhà vào, và họ đã chia buồn cùng gia đình: họ đã làm hết khả năng nhưng không cứu được Ngài.

HT đã viên tịch lúc 17h kém 15 phút ngày mồng 9 tháng chạp năm Tân Tỵ (21-1-2002). Tất cả quý thầy và các Phật tử đứng quanh giường đồng niệm Phật tiếp dẫn. Quý thầy thương lượng với bệnh viện xin xe cấp cứu để đưa nhục thân HT về chùa Giác Minh. Chư Tăng cùng lên xe ngồi bên cạnh HT đồng niệm Phật . Tiếng còi hú của xe cấp cứu đã xé nát tim gan, ăn sâu vào trong tạng thức tôi. Bây giờ, mỗi lần nghe tiếng còi hú như vậy, lòng cảm thấy xót xa, thương nhớ HT vô cùng.

Khi nhục thân HT về đến chùa, chúng tôi đưa vào nơi giảng đường trống trải, mà không thấy HT Đức Nghiệp. Trước đó chúng tôi đã cho một thầy về chùa gõ cửa phòng báo cho HT Đức Nghiệp biết. Chúng tôi đợi thật lâu, để hỏi ý kiến của trụ trì nhưng vẫn chưa thấy HT Đức Nghiệp ra khỏi phòng. TT Tuệ Sỹ gõ cửa phòng và gọi lớn cho HT nghe. Khi HT Đức Nghiệp vừa bước ra liền tuyên bố:

''Công an ra lệnh niêm phòng Hòa thượng Đức Nhuận, ai giữ chìa khóa phòng đưa đây."

Trước đó, khi về đến chùa thì tôi đã mở cửa phòng của Ngài, khiêng chiếc giường xuống lầu để thay chiếc băng ca của bệnh viện. Quý thầy vào phòng nhìn quanh như đang tìm HT đâu đây. TT Tuệ sỹ nói: ''HT có tài liệu gì mới Thiện Hiền đem cất đi. Tôi loay hoay không biết lấy thứ gì, thì nhìn thấy một bao thư lớn màu vàng, liền bỏ vào túi. Chiếc đồng hồ đeo tay và một xâu chuỗi mà mỗi ngày HT thường niệm Phật, tôi cũng cất lấy để làm kỷ niệm, vì biết chút nữa đây mình sẽ không còn có quyền gì với cái phòng thân thương mà trước kia mình muốn đến lúc nào cũng được. Quý thầy đi ra, tôi khóa phòng lại cùng xuống lầu để niệm Phật bên cạnh nhục thân của Ngài.

Về sau, chư Tăng và Phật tử về càng đông, một số Tăng Ni thuộc miền Vĩnh Nghiêm nhìn thấy HT nằm lạnh lẽo giữa giảng đường trống vắng, nên đề nghị đưa HT lên phòng của Ngài. Lúc này phòng đã niêm phong, và chìa khóa đã giao cho HT Đức Nghiệp. Xin mở cửa phòng để đưa nhục thân HT vào phòng như còn sinh tiền, HT Đức Nghiệp không bằng lòng mở cửa. Sau một lúc thương lượng, năn nỉ van xin, ăn mày công đức, khóc lóc... Cuối cùng lớn tiếng thì HT Đức Nghiệp chịu mở cửa, cho lấy đồ đạc và các thứ cần dùng, và thỉnh nhục thân Ngài lên phòng khách riêng, bên cạnh phòng ngủ. Đêm hôm đó, những đệ tử thân cận với Ngài đều ngồi quanh bên cạnh giường niệm Phật.

Bên dưới giảng đường có cuộc họp nội bộ thuộc miền Vĩnh Nghiêm. Buổi họp có trưởng môn phái miền Vĩnh Nghiêm bấy giờ là HT Thích Giác Hải, trụ trì chùa Trấn Quốc Sài gòn, HT Thích Đức Nghiệp Trụ trì chùa Giác Minh và một số Tăng Ni, ngồi nghe HT Đức nghiệp quyết định như sau:

Ngày mai,10 giờ sáng ngày mồng10 tháng chạp Tân tỵ nhập liệm, đến 8 giờ sáng ngày 12 tháng chạp đưa đi hỏa táng (quàn tại chùa chưa được 3 ngày)

Thành phần ban tổ chức tang lễ: Hòa thượng Thích Giác Hải: trưởng ban, Hòa thượng Thích Đức Nghiệp: phó ban điều hành, và một vài ban khác.

Về phần môn đồ hiếu quyến, bầu thầy Giác Dũng chùa Vĩnh Nghiêm làm đại diện.

Đến 10 giờ đêm chư Tăng Ni các nơi đều phải ra về. HT Đức Nghiệp không cho vị nào ở lại; nếu muốn ở lại phải đem giấy tờ ra phường xin đăng ký tạm trú. Chỉ có vài người cháu của HT chấp thuận nên được ở lại, ngồi niệm Phật bên HT suốt đêm.

Vấn đề tạm trú tạm vắng tại VN không bao giờ hết, chỉ ở một đêm mặc dù có hậu sự lớn như vậy. Thực ra không phải chùa nào cũng chấp hành tốt, mà do cách xử trí của người thừa kế ngôi chùa đó.

Đáng lẽ, vào năm 1996 ngôi chùa Giác Minh được trả lại cho HT Thích Đức Nhuận, sau khi HT Đức Nghiệp nhận di chúc của cố HT Thích Huyền Minh về trụ trì ngôi chùa Lâm Tế, Q1. Hòa thượng Đức Nghiệp lên thưa với HT Đức Nhuận trả lại chùa Giác Minh cho Ngài. HT Đức Nhuận gọi tôi đến và nói rằng: "Thầy Đức Nghiệp trả chùa lại con tính thế nào?" Tôi thưa: "Bạch HT, nếu HT Đức Nghiệp trả thì mình cứ nhận, để có nơi cho chư Tăng thuộc giáo hội Thống Nhất về sinh hoạt và lúc đó sẽ không còn ai đội lốt ở trong chùa."

Quyết định vào ngày rằm tháng 3 năm 1996 bàn giao chùa. Sáng ngày rằm tôi đến chùa Giác Minh và cũng đã có đông đảo chư Tăng và Ni tập trung tại chùa. Tôi lên phòng HT Đức Nhuận thì được nghe HT nói rằng: "Tối hôm qua thày Đức Nghiệp lên nói lại là: Ban Tôn giáo và Giáo hội hiện nay không bằng lòng trả lại chùa." Tôi biết chuyện trả lại chùa là chuyện không thể có. HT Đức Nhuận tiếp: ''Đất nước này còn mất huống gì cái chùa''.

Tuy nhiên, sáng hôm đó vẫn có cuộc bàn giao chùa và cung thỉnh 3 vị HT ngồi vào bàn chứng minh: HT Trí Dũng, HT Đức Nhuận, HT Thanh Kiểm.

Điều khiển chương trình và tuyên bố lý do, thì có 2 vị Hòa thượng Thích Giác Hải (chùa Trấn Quốc Sài Gòn) đã tự biên tự diễn, từ lúc khai mạc cho đến bế mạc. Nội dung cuộc họp đó là: cách chức thày Đức Tuấn (đệ tử của HT Đức Nghiệp) ra khỏi chùa Giác Minh và các người bà con của thày Đức Tuấn nữa. HT Đức Nghiệp nói: ''Chùa này là của chư Tăng Bắc Việt chứ không phải của riêng ai, nên không thể đem gia đình bà con vào ở trong chùa''. Phần sau là bầu một vị khác lên thay thế. HT Đức Nghiệp từ chức trụ trì, nên tiến cử thầy Vô Tàm là đệ tử của HT Giác Hải đã được sắp xếp trước. Khi HT Đức Nghiệp tuyên bố chính thức mời thày Vô Tàm bước ra đảnh lễ 3 vị HT chứng minh. Khi thày Vô Tàm ra đảnh lễ nhận chức trụ trì tạm thời, HT Đức Nghiệp nói: "Bầu làm trụ trì một thời gian, nếu thấy được thì tiếp tục, còn không thì cũng mời thày ra đi, muốn làm gì thì phải hỏi ban cố vấn.'' Một câu nói phủ đầu và không tin tưởng khả năng của một vị tân trụ trì như vậy, dù ai có khả năng làm tốt thì cũng không thể làm hết mình được.

Đúng như vậy, vài năm sau, thày Vô Tàm cũng khăn gói ra đi; lần này đi không nhẹ nhàng như lần đến. Sư phụ của thày Vô Tàm là HT Giác Hải trụ trì Chùa Trấn Quốc đến chùa Giác Minh "khẩu chiến" với HT Đức Nghiệp một trận... Trong thời gian giao chùa Giác Minh cho thầy Vô Tàm, HT Đức Nghiệp nhận di chúc của HT Huyền Minh, nên thường xuyên mỗi ngày qua lại chùa Lâm Tế Q1, sáng đi trưa về lại Chùa Giác Minh dùng cơm, chiều đi đến tối về như một cán bộ đi làm việc hành chính...

Trở lại chuyện tang lễ của HT Đức Nhuận:

Ngày hôm sau, tất cả chư Tăng tập trung về để cùng nhau hộ niệm lễ nhập Kim quan. Sự hiện diện của Tăng Ni và Phật tử hơn cả ngàn người. Chư Tăng thân cận của HT, vai kề vai khiêng nhục thân HT xuống lầu, để chiêm ngưỡng đảnh lễ nhục thân Ngài lần cuối trước hi nắp kim quan được đậy lại. Trong ngày đó, chư Tăng các nơi về đảnh lễ, kính viếng rất nhiều vòng hoa, trướng liễn... tất cả những nội dung chữ viết trên đó được ban tiếp lễ kiểm duyệt, nếu là trên vòng hoa thì cắt bỏ, còn trướng liễn thì xếp cất. Nhất là, các trướng liễn của các chùa, chư tăng thuộc Giáo Hội Phật Giáo Việt Nam Thống Nhất và các đoàn thể GĐPT hải ngoại. Tôi được biết chừng hơn 100 tấm nhưng sau khi đưa nhục thân HT hỏa táng thì dọn sạch không còn một tấm nào.

Trong thời gian nhục thân HT quàn tại chùa 3 ngày, chư Tăng trong thành phố Sài Gòn về kính viếng, đảnh lễ giác linh HT rất đông. Có phái đoàn từ các tỉnh miền Trung vào như: Quảng Trị, Huế, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình định, Phú yên, Khánh hòa, Phan Thiết; ngoài ra còn có các tỉnh lân cận như Đồng nai, Lâm đồng và các tỉnh miền Tây... Cũng có một số phái đoàn các tỉnh khác đều bị chận lại không cho đến tiễn đưa nhục thân HT. Lại có phái đoàn từ Bà rịa vào lúc 3 giờ sáng, xin vào chùa kính viếng giác linh HT nhưng vẫn không được mở cửa cho vào, phải ngồi bên hiên chùa niệm Phật chờ đợi cho đến 5 giờ; vì chùa Giác minh kể từ ngày HT Đức Nghiệp lên làm trụ trì thì mở cửa chùa theo giờ hành chánh. Trong lúc đó thì lực lượng công an thành phố bao vây kiểm soát, theo dõi mọi động tĩnh của tang lễ. Khoảng 20 nhân viên an ninh túc trực cho đến ngày đưa kim quan đến nơi trà tỳ, và họ cũng đợi đến chiều khi đưa hủ hài cốt về chùa, thì họ mới hoàn thành nhiệm vụ.

Lần ra đi vĩnh viễn này, có những người đệ tử thân thương của Ngài đi sau theo chiếc kim quan, đưa Ngài đi trên con đường dài Phan Thanh Giản cũ vòng qua đường Công Lý viếng chùa Vĩnh Nghiêm lần cuối, từ giã thành phố Sài gòn. Chư Tăng và Phật tử tiễn đưa Ngài rất đông, khoảng 3000 người.

Trên chiếc xe tang có TT Tuệ Sỹ ngồi bên cạnh, còn tôi đứng sau lưng kim quan, như hầu Ngài lúc còn sống. Tôi 3 lần đưa Ngài đi là 3 lần đau xót nhất: một lần đưa cấp cứu bằng xe taxi, lần thứ hai trở về trên xe cứu thương của bịnh viện, tiếng còi rú lên nghe thảm thiết, xót xa, xé nát tim can và lần cuối cùng đưa Ngài đến lễ trà tỳ cùng trở về với chiếc hủ đựng một ít tro và xương. Một phần tro xương được chia về chùa quê hương Nam định, còn lại để thờ tại chùa Giác minh.

Vào ngày tuần thất đầu thì Mặt trận Tổ quốc và công an cùng ban tang lễ xét phòng, tịch thu tiền 1800 đô la Mỹ và 10 triệu đồng Việt Nam. Tôi được biết số tiền đó HT dự trù sẽ trả tiền in sách để làm quà biếu vào dịp Tết và còn lại gởi về quê sửa từ đường, tu bổ chùa làng. Ngài đã viết thư rồi và đợi có người về sẽ gởi.

Vào ngày sinh nhật 80 tuổi của HT sau 5 ngày Ngài viên tịch, tôi mang lên một lẳng hoa và ổ bánh sinh nhật cúng Ngài. Sau đó, HT Đức Nghiệp cho người mời tôi xuống phòng khách dưới lầu, hỏi tôi:

"ĐĐ có biết tiền của cụ để ở đâu?"

"Dạ thưa không."

"Nghe nói ĐĐ có vào phòng của cụ sau khi mất?"

"Dạ có."

"Có lấy cái gì trong đó?"

"Dạ có, một xâu chuỗi 18 hạt và một chiếc đồng hồ đeo tay..." ( chiếc đồng hồ tôi lấy pin ra, để dừng lại vào ngày, thứ, giờ, giây lúc HT viên tịch)

"Còn TT Tuệ Sỹ lấy cái gì?"

"Dạ, không lấy gì cả."

"Trong phòng lúc đó có nhiều thầy khác phải không?"

"Dạ chỉ có bốn vị thôi."

HT Đức nghiệp hỏi rất nhiều tôi không tiện kể ra, cuối cùng tôi hỏi lại, HT là công an hay sao mà điều tra nhiều như vậy. Rồi lại một lần sau, vào thất thứ 3, tôi cũng bị điều tra tiếp. Lần này tôi nhịn hết nổi, nên tranh luận rất căng thẳng và rất lâu. Cuối cùng HT dùng lời răn đe: "ĐĐ sắp đi nước ngoài..." Tôi nghĩ không đi cũng được, có gì mà phải lo sợ. Khi ra về, tôi có ghé vào chùa Già lam thăm TT Tuệ Sỹ, và cũng được biết TT Tuệ sỹ cũng bị HT Đức nghiệp hỏi vào lúc vừa nhập liệm. TT Tuệ Sỹ trả lời: "Đồ đạc trong phòng của thầy tôi, tôi có quyền lấy bất cứ thứ gì! thầy không có quyền hỏi." Như vậy là tôi biết HT Đ. Nghiệp đã hỏi rất nhiều người về số tiền. Cuối cùng có người trong chùa điềm chỉ, nên lại một tuần sau, lục xét chiếc tủ gỗ để phía ngoài nhà vệ sinh, lấy 10 ngàn đô la Mỹ và 6 chỉ vàng cùng một số tài liệu quý hiếm. Tôi được biết là số tiền đó HT định mua một miếng đất để làm Tịnh thất ở riêng, vì không muốn ở trong chùa Giác Minh nữa.

Sau lễ chung thất, chùa dẹp luôn bàn thờ và di ảnh trên phòng khách. Chỉ còn lại chiếc long vị do đệ tử chúng tôi đặt làm được thờ trên bàn Tổ. Những di tích của HT chỉ còn lại căn phòng trống vắng, vài chiếc tủ đơn sơ không còn gì cả.

Trước khi ra đi Ngài đã báo mộng cho một đệ tử đọc bài thơ như sau:

Ta về để lại Một Niềm Tin

Nhất tâm niệm Phật đoạn ưu phiền

Ta về để lại tâm vô lượng

Nguyện khắp mười phương cõi Phật sinh.

Để thay lời kết, tôi xin chép bài thơ Lầu Hoàng hạc mà Ngài đã họa lại ghi bằng thủ bút như sau:

Họa bài thơ Lầu Hoàng Hạc của Thôi Hiệu

Người cưỡi hạc vàng xưa vắng bóng

Riêng lầu Hoàng Hạc cảnh chơ vơ

Hạc vàng một thoáng đi biền biệt

Mây trắng bao đời vẫn nhởn nhơ

Bến tạnh Hán Dương cây bát ngát

Bãi sa Anh Vũ cỏ lưa thưa

Chiều tà gợi nhớ đâu quê quán?

Khói sóng trên sông khách ngẩn ngơ.

Ký tên Nhuận

(Cuối thu 2001)