Theo lời Hòa thượng kể cho ông Võ Văn Ái, Giám đốc Phòng Thông tin Phật giáo Quốc tế biết, thì cuộc gặp gỡ thăm viếng rất ưu ái thân tình. Ông Ðại sứ tỏ ý mừng vui sức khỏe Hòa thượng bình phục sau cuộc giải phẫu, ông cũng cho Ðại lão Hòa thượng biết chính phủ Hoa kỳ, bản thân ông, luôn quan tâm đến trường hợp của Hòa thượng và Hòa thượng Thích Quảng Ðộ, nên đã không ngừng can thiệp với Nhà nước Việt Nam trả tự do cho hai ngài. Tòa Tổng lãnh sự Hoa Kỳ ở thành phố Hồ Chí Minh cũng thường xuyên thăm viếng Hòa thượng Thích Quảng Ðộ mấy năm trước. Ông Ðại sứ tỏ ý hân hoan sự kiện vừa qua Thủ tướng Phan Văn Khải tiếp kiến Hòa thượng. Ðại lão Hòa thượng cám ơn sự quan tâm của ông Ðại sứ, Chính phủ và nhân dân Hoa Kỳ đối với Giáo hội Phật giáo Việt Nam Thống nhất, đặc biệt Hòa thượng rất xúc động việc ông Ðại sứ thân hành đến chùa thăm Hòa thượng. Ðáp lời thăm hỏi, Hòa thượng kể lại cuộc gặp gỡ tốt đẹp với Thủ tướng Việt Nam. Hòa thượng nói, Thủ tướng Phan Văn Khải người Nam, ăn nói vui vẻ, cởi mở. Thủ tướng không nêu ra thắc mắc gì, chỉ có Hòa thượng mới là người nêu ra những thắc mắc về việc giam giữ 21 năm không lý do, không xét xử, việc quản chế Hòa thượng Thích Quảng Ðộ hiện nay, cũng như việc đàn áp, bức bách Giáo hội Phật giáo Việt Nam Thống nhất. Tóm lại Hòa thượng nêu lại chuyện quá khứ thương đau của Phật giáo dưới chế độ Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam. Tuy Thủ tướng chưa giải quyết cụ thể các nan đề nêu ra. Nhưng Thủ tướng có nói xin Hòa thượng thông cảm, các chuyện rắc rối sẽ tháo gỡ. Hòa thượng cũng cho ông Ðại sứ biết về sự cần thiết phải có một quy chế tôn giáo đối với Phật giáo thì mới có thể tháo gỡ những ức chế. Bởi vì Phật giáo có mặt tại Việt Nam từ 2000 năm qua và rất có công với đất nước trong việc chống ngoại xâm và xây dựng cuộc sống văn minh, không có triều đại nào là không có các quốc sư Phật giáo nổi danh phò tá việc nước, việc dân. Nhưng Nhà nước Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam thì lại không xem Phật giáo ra gì.

Hòa thượng trình bày cho ông Ðại sứ được rõ là không phải sau năm 1975 mới bị tù đày, mà trong cuộc kháng chiến giành độc lập, những năm 50 Hòa thượng từng chịu cảnh tù tội. Khi trình bày việc này, thì Thủ tướng Phan Văn Khải đáp là ông có biết việc Hòa thượng tham gia kháng chiến nên mới nói là : Tổ quốc ghi ơn Hòa thượng lâu dài. Về việc ngược đãi, đàn áp Phật giáo, thì ông Khải xác nhận : "Chúng tôi cũng biết có sai lầm, xin Hòa thượng từ bi hoan hỷ". Hòa thượng nhận xét với ông Ðại sứ : "Họ biết thế, nói ra thế, tôi sẵn sàng hỷ xả".

Trong cuộc gặp gỡ, trao đổi, có lúc Ðại sứ Hoa Kỳ hỏi thăm Hòa thượng Thích Huyền Quang về hiện tình Phật giáo. Chúng tôi xin ghi lại vài câu hỏi tiêu biểu sau đây :

• Giáo hội của Hòa thượng nhân sự còn được bao nhiêu người ? Hòa thượng đáp : Còn nguyên như cũ.
• Sao biết được còn nguyên ? Hòa thượng đáp : Người tới thăm tôi rất đông, người liên lạc với tôi mấy mươi năm qua rất đông. Tất cả giữ nguyên tấm lòng trung kiên với Giáo hội Phật giáo Việt Nam Thống nhất. Bề ngoài ra sao không biết, nhưng từ đáy thâm tâm, họ tự xem là người của Giáo hội chúng tôi, nhưng hoàn cảnh chưa cho phép họ công khai bộc lộ.
• Số lượng học Tăng thành đạt có đông không ? Hòa thượng đáp : Trong và ngoài nước Tăng Ni bậc đại học có 3000 người. Nhưng ở trong nước thì học xong đều thất nghiệp, không có nơi thực dụng, vì không có cơ sở hoạt động tại các tỉnh, huyện...
• Hiện trạng chùa chiền ngày nay ra sao ? Hòa thượng đáp : Số lượng chùa vẫn như cũ, nhưng Tăng sĩ rất ít. Nhiều tỉnh không có trường đào tạo Tăng, Ni.
• Chủ trương của Giáo hội ra sao ? Hòa thượng đáp : Chủ trương của Giáo hội luôn luôn là chủ trương cứu khổ và giác ngộ của đạo Phật, thể hiện suốt 2000 năm qua trên đất nước Việt Nam. Qua mọi triều đại, Phật giáo luôn luôn cùng với nhân dân bảo vệ lãnh thổ, xây dựng một quốc gia văn hiến, thái hòa, an vui, no ấm, hạnh phúc. Quá khứ gần đây, Phật giáo bị đàn áp, giáo phẩm bị tù tội. Nhưng cuộc gặp gỡ vừa qua với Thủ tướng Phan Văn Khải mang nhiều hứa hẹn đổi thay, vì thế mà chúng tôi mong được nhân dân Hoa Kỳ hậu thuẫn cho khát vọng chính đáng của Phật tử Việt Nam. Nói tóm lại, chủ trương của Giáo hội vẫn luôn luôn là chủ trương không dời đổi từ 2000 năm qua. Hòa thượng cũng công nhận với ông Ðại sứ Hoa Kỳ là do ảnh hưởng của chính trị xen lấn nên trong một bộ phận nhỏ của Phật giáo không được hòa hợp. Chỉ khi nào có một quy chế tôn giáo thực sự cho Phật giáo thì lúc ấy mới thoát ly khỏi những áp lực chính trị.

Như thế là Giáo hội Phật giáo Việt Nam Thống nhất vẫn hùng lực hiện hữu trước phong ba bão táp. Sự kiện điển hình có tính lịch sử, là Ðại lão Hòa thượng Thích Huyền Quang bị tù đày suốt 21 năm nơi Xóm Chợ Chùa hiu quạnh ở Quảng Ngãi. Thế mà nhân chuyến ra Hà Nội điều trị nhọt ung thư, thì liền tức khắc được ông Ðại sứ Liên hiệp Âu châu cùng đại diện các Ðại sứ quán Anh, Áo, Hòa Lan, Pháp, Phần Lan, Thụy Ðiển, Ý, rồi ông Ðại sứ Hoa Kỳ đến vấn an, trao đổi, cũng như việc Thủ tướng Phan Văn Khải trọng vọng tiếp kiến. Ngoài nước thì 31 Dân biểu Quốc hội Âu châu, rồi 37 Dân biểu Quốc hội Hoa Kỳ yêu sách trả tự do cho hai Hòa thượng lãnh đạo Phật giáo.

Dù không được báo trước ngày giờ, 2000 chư Tôn đức Tăng Ni, Phật tử Huế cung nghênh tiếp đón Ðại lão Hòa thượng tại sân ga Huế và sân chùa Từ Ðàm :

Sáng nay, 7.4, chuyến xe lửa Hà Nội - Saigon dừng lại nhà ga Huế lúc giờ 10 giờ 13 phút, một rừng người áo vàng, áo tràng lam, một rừng hoa khoe sắc vẫy cao, chen cùng cờ Phật giáo năm màu cung đón Ðại lão Hòa thượng Thích Huyền Quang ghé thăm chư Tôn đức Tăng Ni, Phật tử cố đô. Phật tử ôm choàng và bồng nổi ngài trên vai, rước ngài từ toa xuống sân ga. Hằng nghìn chư Tôn đức Tăng Ni, Phật tử Huế cung nghênh đón tiếp. Có nhiều phái đoàn đại diện đến từ Quảng Nam - Ðà Nẵng, Quảng Trị... Ðặc biệt có các Hòa thượng, Thượng tọa, Ðại đức, tuy vì hoàn cảnh phải cộng tác và có chức vụ trong Giáo hội Phật giáo Việt Nam, tức Giáo hội Nhà nước, cũng ra nghênh đón với tất cả niềm cung kính chân thành. Ðây là lời tường thuật trực tiếp của Hòa thượng Thích Thiện Hạnh, Chủ tịch Tăng Ðoàn Thừa Thiên - Huế và Thượng tọa Thích Hải Tạng, thông tin chi tiết qua điện đàm với Phòng Thông tin Phật giáo Quốc tế ở Paris sáng nay.

Bước ra sân ga, Ðại lão Hòa thượng ngỡ ngàng trước khoảng một rừng người chờ đón. Tuy sức khỏe còn yếu, nhưng Hòa thượng vẫn bước đi khoảng hai trăm thước giữa hai hàng Tăng, Ni, Phật tử và đoàn viên Gia Ðình Phật tử Việt Nam đồng phục chỉnh tề. Không ai bảo ai, tất cả đồng loạt quỳ xuống và rạp mình xuống đất đảnh lễ Hòa thượng, vào lúc cơn nóng Huế dâng cao 35 độ dương. Cả nghìn Phật tử cung đón, chưa kể khách qua đường bỗng hòa nhập vào dòng người cuồn cuộn. Tin Hòa thượng đến Huế quá đột ngột, chỉ được biết từ đêm trước và không được loan truyền rộng rãi. Cảm động nhất là Ni Bà Thích Nữ Diệu Trí, lãnh đạo Ni bộ Thừa Thiên, tuy tuổi đã 95, hướng dẫn phái đoàn chư Ni đến đảnh lễ Hòa thượng.

Tăng Ðoàn Thừa Thiên - Huế dẫn đầu bằng một lẵng hoa tươi bên cạnh đỉnh trầm nghi ngút khói hương và hai chiếc lọng vàng đón Hòa thượng ra xe. Xe chạy qua đường Phan Bội Châu, thẳng lên đường Ðiện Biên Phủ, rẽ qua đường Sư Liễu Quán rồi dừng trước cổng tam quan chùa Từ Ðàm. Hòa thượng xúc động bước vào sân chùa, bất ngờ khi thấy trên một nghìn người khác đứng chật ních, chắp tay cung chờ Hòa thượng. Cần biết rằng Từ Ðàm là ngôi chùa lịch sử, nơi đặt nền móng cho ngôi nhà thống nhất Phật giáo Việt Nam năm 1951 khi ba tập đoàn Tăng Ni và ba tập đoàn Cư sĩ Bắc, Nam, Trung hội về kết hợp ; Từ Ðàm là nơi trung tâm sinh hoạt và hoằng dương chánh pháp không riêng cho Huế mà khắp dải đất Trung phần ; Từ Ðàm cũng là nơi chỉ đạo những cuộc đấu tranh toàn quốc bảo vệ Ðạo pháp và Dân tộc suốt mấy mươi năm qua. Riêng với Ðại lão Hòa thượng Thích Huyền Quang, thì cách đây nửa thế kỷ, Từ Ðàm là nơi Hòa thượng trụ trì, truyền pháp, trong cương vị Hội trưởng Hội Phật giáo Thừa thiên.

Bước vào chánh điện chùa Từ Ðàm, Hòa thượng niêm hương tác bạch trước đức Từ Phụ, như vị Trưởng tử của Như Lai bao năm xa cách, nay trở về chốn xưa, chùa cũ. Phật tử xúc động không cầm được nước mắt, nức nở trong nỗi hân hoan trước sinh mệnh hồi phục của Hòa thượng, mà Phật tử biết rằng sinh mệnh của ngài cũng là sinh mệnh của Giáo hội Phật giáo Việt Nam Thống nhất. Trong cương vị lãnh đạo tối cao, Hòa thượng là biểu tượng, là linh hồn của một Giáo hội. Cuộc đời của Hòa thượng cũng chính như thân phận của Giáo hội ấy đã bị Nhà nước Việt Nam vùi dập, đọa đày trong gần ba mươi măm qua. Thế nhưng hôm nay, con người ấy, Giáo hội ấy, bỗng hiên ngang đứng thẳng giữa lòng Phật tử ở Cố đô.

Ðiều cần ghi nhận là từ sân ga về đến chùa Từ Ðàm, cơ quan công lực không gây một khó khăn, cản trở nào cả. Phật tử Huế nói với nhau đây là một điềm lành mà gần ba mươi năm họ không được hưởng. Ðiềm lành mà cũng là sự mầu nhiệm của Chánh pháp hiện hữu trên mọi cuộc thịnh suy của nhân sinh và thế cuộc.

Ðến 11 giờ, Ðại lão Hòa thượng dùng ngọ với chư Tôn đức. Chiều nay sẽ có cuộc tiếp xúc, nói chuyện thân mật với chư Tăng Ni tại chùa Từ Ðàm. Những ngày sau, Hòa thượng sẽ đến đảnh lễ trước tháp Cố Ðại lão Hòa thượng Thích Ðôn Hậu, Ðức Ðệ Tam Tăng Thống, Giáo hội Phật giáo Việt Nam Thống nhất, và thăm viếng chư Tăng Ni, Phật tử cùng các Tổ đình ở Huế. D

Trong hai ngày lưu lại Huế, Ðại lão Hòa thượng đã nói chuyện thân mật với chư Tăng Ni tại chùa Từ Ðàm trong vòng 2 tiếng đồng hồ. Sau đó Hòa thượng Thích Huyền Quang thăm viếng và nói chuyện với chư Tăng tại các Tổ đình Tường Vân, Thuyền Tôn, Quốc Ân, Linh Mụ và Từ Hiếu, cũng như đến đảnh lễ trước các tháp của Ðức Ðệ nhất Tăng Thống Thích Tịnh Khiết, Ðệ Nhị Tăng Thống Thích Giác Nhiên, Ðệ Tam Tăng Thống Thích Ðôn Hậu, và tháp Hòa thượng Thích Thiện Minh.

( * ) Trở về Mục Lục