NHÂN DUYÊN XUẤT GIA
Quê tôi ở xă Hải Trung (Quần Phương Trung), huyện Hải Hậu, tỉnh Nam Hà (Nam Định). Thân phụ là Đoàn Văn Đích tự Phúc Thực, thân mẫu là Nguyễn Thị Tuất hiệu Diệu Mậu chuyên nghề làm ruộng và dệt vải.
Tôi, Đoàn Văn Tảo sinh năm 1906 đúng giờ Mậu Dần ngày Ất Măo (19) tháng Giáp Ngọ (Năm) năm Bính Ngọ. Dưới tôi c̣n có hai người em gái. V́ cảnh nhà nghèo không có ruộng đất nên măi đến năm 12 tuổi tôi mới được đi học chữ Nho ở ngay chùa bản quán. Chùa này bấy giờ rất thịnh vượng, ruộng có tới gần 30 mẫu, đ́nh đám cúng lễ rất sầm uất, có đông các sư ở nên đón thầy đồ về dạy học thêm cho các sư chú, sư bác và cho cả con em dân làng ra học. V́ nhân duyên trên mà tôi được thân cận chư Tăng. Hằng ngày, ngoài thời giờ học tập ra, tôi thường theo dơi các khóa lễ cúng, tụng niệm, rồi thấy vui mà lân la. Tôi cũng học Đạo, đọc tụng theo. Có nhiều bài thông thường đă trở nên thuộc ḷng bao giờ không biết, dần dà am hiểu theo với các Sư chú, Sư bác, cả đến khóa tụng và khóa cúng... sinh ra mến cảnh chùa, cảm thấy ở đời chỉ có các vị xuất gia là giải thoát nhất: quan bất phiền, dân bất nhiễu. Tôi có bốn câu cảm hoài như sau:
"Chữ phiền phó mặc khách trần gian
Nhờ Phật quanh năm một chữ nhàn
Đèn sách sẵn sàng, cơm áo đủ
Dễ ai quấy nhiễu, dễ ai ghen.".
Năm tôi 17 tuổi, nhân có Sư cụ Phạm Thanh Dương xuất gia ở Hà Nam (hiện nay trụ tŕ chùa Phú Tư, huyện Lư Nhân, Hà Nam), cũng là người Hải Trung, về thăm quê, nghỉ ở chùa. Có một hôm, Sư cụ hỏi tôi:
- Cháu có muốn xuất gia không?
- Dạ có, cháu cũng muốn đi nhưng chưa biết đi đâu.
- C̣n phải đi đâu nữa? Ở ngày chùa nhà có hơn không?
- Cháu thấy không tiện v́ Sư cụ bản tự ở đây là em con chú với thầy ở nhà, vậy là chỗ con cháu. Cháu thấy ở đây đối với các sư không tiện, hơn nữa gần nhà có khi cũng không tốt.
- Cháu muốn đi xa th́ tôi đưa lên Hà Nam ở với các sư, quư lắm. Nếu đồng ư th́ về hỏi thầy mẹ ở nhà xem có bằng ḷng cho đi hay không mới được.
Tôi về thưa với phụ mẫu th́ cha mẹ không ai bằng ḷng với lư do tuy sinh được ba con nhưng chỉ có ḿnh tôi là con trai. Tôi thưa: "Cha mẹ đă sinh ra con th́ dù con ở nhà hay xuất gia cũng vẫn là con của cha mẹ. có phải đi xuất gia là mất đâu? Xem ngay ở xă nhà, không nhà nào, xóm nào là không có người xuất gia làm Tăng hay Ni. Hiện nay có hàng trăm vị. Ngay trong họ nhà, ở trên như cụ Ḥa Thượng Phổ Tụ, trụ tŕ chùa Tuế Xuyên, huyện Lư Nhân, Hà Nam, trong giới Phật giáo không đâu là không nghe tiếng ngài. Dân xă nhà có việc thỉnh ngài về làm lễ th́ đón rước long trọng như thế nào chắc chán thầy mẹ hăy c̣n nhớ; ở dưới th́ có Sư cụ trụ tŕ chùa xă nhà, hiện nay có bao nhiêu sư ở với Cụ. Như thế có phải đi xuất gia là mất đâu? Con thấy các vị ấy đi được, tu được th́ con cũng có thể theo được. Xin thầy mẹ cho con đi. Nếu con ở nhà mà không may con có thế nào, thầy mẹ coi như không có con. Lúc ấy càng phiền năo khổ sở hơn. Xin thầy mẹ cứ vui ḷng cho con đi. Con sẽ theo kịp với các sư, xin thầy mẹ đừng ngại.". Cuối cùng thầy mẹ cũng hoan hỷ cho tôi đi.
Hôm ấy là ngày 27 tháng 9 năm Nhâm Tuất (1922), Tôi đi theo Sư cụ Thanh Dương. Cụ c̣n đưa đi chơi nhiều nơi nên măi đến một tháng sau, ngày 27 tháng 10 mới về tới chùa Mai Xá, huyện Lư Nhân, Hà Nam. Sư cụ Trụ tŕ bấy giờ là Thích Thông Dũng, đệ tử Ḥa Thượng Phổ Trinh ở chùa Lương Khô cùng huyện, là anh nhà chùa Sư cụ Thanh Dương. Sư cụ Thanh Dương đưa tôi tới, xin cho tôi làm đệ tử. Cụ rất hoan hỉ. Hỏi thăm quê quán cùng sự học hành xong. Cụ vui ḷng nhận ngay.
Ngày 1 tháng 11, Sư cụ làm lễ thế phát cho tôi thành người xuất gia. Về phần nghi thức tụng niêm hằng ngày tôi đă học cũng gần đầy đủ, theo kịp với các sư nên ngày 1 tháng 12 năm ấy, ở chốn Tổ Tế Xuyên có đàn giới, Sư cụ cho tôi thọ giới Sa di (Sư bác). Sư cụ cũng hết ḷng phù tŕ, dạy bảo, cho tôi luôn được đi học, đi nhập Hạ theo với chư tăng, không nghỉ khóa nào.
Ngày 21 tháng 8 năm Ất Sửu (1925), Sư cụ đứng ra tổ chức Đàn giới cho tất cả các sư sơ tiến thụ giới, tôi cũng lại được thụ giới vào Đàn giới này. Tất cả Tăng Ni có hơn 30 vị, tôi được đứng đầu. Đúng giờ Tuất hôm ấy, tôi được đăng đàn thụ giới Tỉ Khiêu.
Ḥa Thượng Phổ Tụ trụ tŕ chùa Tế Xuyên bấy giờ đă hơn 80 tuổi, ngài lên làm Ḥa Thượng truyền giới cho Đàn giới này lần cuối cùng. Ngày 17 tháng 8 năm sau tức năm Bính Dần (1926) ngài thị tịch tại nhà của người mà thân phụ của tôi gọi bằng bác.
Thụ giới xong tôi vẫn tiếp tục đi học và đi Hạ. Tính đến nay tôi vừa 60 tuổi đă đi được 29 Hạ.
Ngày 15 tháng Chạp năm Canh Ngọ (1930), tôi bắt đầu ra trụ tŕ chùa Phú Đa, xă Yên Lập, huyện B́nh Lục, Hà Nam. Sang năm Tân Mùi (1931), Sư cụ thầy tôi ở chùa Mai Xá viên tịch nên tôi lại trở về trông coi chùa Mai Xá. Năm ấy tôi có thỉnh chư Tăng Ni về Hạ để hồi hướng cho Sư cụ tôi. Năm Giáp Tuất (1934) tôi lên ở chùa Quán Sứ, Hà Nội để lo công việc Giáo hội... Thời gian kế tiếp đă được ghi trong quyển Hồi kư thành lập Hội Phật giáo Việt Nam. Nay ghi lại đây để nhớ từ hồi c̣n nhỏ.
Trí Hải tự thuật