Vẽ cây, vẽ chim
Tiến Sĩ Cao Huy Thuần
Tôi nghe tin nhà văn Nguyễn
Ngọc Tư bị kiểm điểm cứ tưởng
như chuyện đùa. Nhà văn này, và tác phẩm của
cô, đôn hậu, trong sáng như một khung trời xanh.
Ai tưởng tượng được sấm sét có thể
nổ trên bầu trời thanh b́nh đó? Cô bị đánh
mà ai cũng thấy đau. Cây viết trên bàn như
cũng rùng ḿnh. Kim đồng hồ quặn một phút mặc
niệm. Cho văn chương.
Từ khi đọc "Cánh đồng bất tận" tôi đă
muốn viết một thư cho tác giả mà chưa có dịp.
Bỗng nhiên đây là dịp tốt. Không phải tôi
định viết về cả tác phẩm: chỉ về
một trang trong đó thôi. Không ngờ trang đó bây giờ
ăn khớp với thời sự văn chương, cho
phép tôi vừa gởi ḷng đến tác giả, vừa mặc
niệm với kim đồng hồ. Đó là mấy câu mở
đầu cho truyện "Cánh
đồng bất tận":
"Tôi hiểu biết về
Phật giáo không nhiều, vớ được quyển sách
nào th́ đọc cái ấy. Cũng có điều hiểu
được, học được, làm được,
nhưng nhiều điều buộc phải "bó tay".
Ví dụ như mấy lời này: "Khi nào bạn bực
tức, giận dữ, hăy bất động! Ngay tại
đó! Đừng cử động! Đừng làm ǵ cả!
Đừng nói ǵ – dù chỉ một lời. Hăy yên lặng
và bất động hoàn toàn. Tuyệt đối không biết
ǵ đến kẻ hoặc sự việc làm cho ḿnh giận
dữ (Hạn chế sân hận, trải rộng t́nh thương
- Tỳ kheo Visuddacaraz). Trời ơi, ḿnh giận muốn
chết, muốn gào thét, muốn cào cấu, muốn đập
phá mà không cho ḿnh nhúc nhích, sao có thể hả hê? Đạt
được đạo mới khó làm sao ..."
Đọc lại những hàng
trên trong hoàn cảnh mới, tôi có cảm tưởng bây
giờ tác giả đă ... đạt đạo. Chắc
chắn cô đă không đập phá, cào cấu. Chắc
chắn cô đă cần một sự yên lặng "tuyệt
đối" để suy nghĩ, để hành động
sao cho đúng. Nhà sư kia cũng chỉ nói bấy nhiêu
thôi, nhưng lời nói hùng hồn quá và đă đến
không đúng lúc. Giận là chuyện thường ngày. Nhiều
khi là cần thiết, là hay, nếu đó là giận bất
công, giận áp bức, giận cái xấu. Vấn đề
là ḿnh phản ứng thế nào, có muốn làm Trương
Phi hay không, có muốn đốt nhà hay không khi giận con
chuột. Cô Tư đă đem chuyện giận ra để
mở đầu, tôi cũng bắt chước cô đi vào
chuyện giận trước. Không chừng giữa cái giận
và cái hứng sáng tạo của nhà văn có một khoảng
trống yên lặng nào đó giống nhau chăng.
Kinh nghiệm của tôi về
cái giận là tôi rất khổ mỗi khi giận. Tôi rất
khổ và khổ rất lâu mỗi khi căi cọ với ai.
Biết như thế nhưng vẫn giận, vẫn căi. Vậy
th́ làm sao vẫn căi, vẫn giận, mà đừng khổ?
Chiến lược th́ rất rơ: đừng để cái
giận nó kéo ḿnh đi. Nhưng chiến thuật là thế
nào? Kinh nghiệm riêng của tôi là thế này: làm bất
cứ một hành động ǵ, cử chỉ ǵ, ư nghĩ
ǵ không có chút liên quan nào với cơn giận đang bốc.
Rót một ly nước. Uống một ngụm. Nh́n chậu
hoa đang héo và nghĩ: hôm qua quên tưới nước
cho nó. Sắp lại một quyển sách vào kệ. Nh́n
hai con ngựa đang đùa với nhau trong bức tranh
trên tường. Nghe theo tiếng xe đang chạy ngoài
đường. Tiếng nói chuyện của trẻ con
đi học về. Trong khi cơn giận đang kéo ḿnh
đi, nghĩ đến bất cứ một cái ǵ khác
là để cắt đứt nó. Một h́nh ảnh đẹp.
Một người thân. Một câu thơ. Một câu kinh.
Nghĩ đến thôi, không cần đọc, nghĩ chớp
một cái, rồi nếu bám theo được một chữ
th́ cố bám. Câu kinh nằm ḷng của tôi là:
Chận
được cơn giận
Khi
đang bùng lên
Như
thể hăm được
Xe chạy có đà
Th́
người như vậy
Như
Lai gọi là
Người
lái xe giỏi
C̣n
những người khác
Chỉ
cầm cương hờ.
Nghĩ như vậy để
làm ǵ? Để tạo khoảng trống
giữa cơn giận và thân miệng. Để tay chân
đừng làm bậy, miệng đừng nói bậy. Làm
một cái ǵ, nói một câu ǵ trong khi giận là thêm cũi
cho lửa. Tất nhiên, không phải lúc nào tôi cũng thành
công; nhưng càng ngày tôi càng bớt thất bại.
Nếu tôi giận quá, không nghĩ
ǵ khác được, th́ chiến thuật thứ hai
được đem ra: nh́n cơn giận. Nh́n nó đến,
nh́n nó đang hành hạ ḿnh, nh́n nó bốc lửa, nh́n
nó thiêu đốt, cứ để nó thiêu đốt, nh́n
nó hạ lửa, nh́n than hồng ... Cơn giận đang
muốn cuốn tôi theo nó; tôi hăm nó lại không được
th́ tôi nh́n nó đi. Vấn đề không phải là cố
làm mất nó: sức mấy mà nó mất. Vấn đề
là phải ư thức về nó, đừng để mất
ư thức. Cơn giận không muốn ǵ hơn là ḿnh
đổ nó lên đầu người khác. Ḿnh nh́n theo
nó th́ ḿnh tránh được chuyện đó, tránh làm
nô lệ. Nh́n theo nó cũng là để tạo khoảng trống
trước bước chân nó đi.
Hai chiến thuật đó
được hỗ trợ thêm bằng một suy nghĩ
căn bản: phải biết phân biệt con người
và hành động, có hành động ác nhưng không có
con người ác. Nếu giận, hăy giận cái hành
động, đừng giận con người. Người
gây cái ác cũng chỉ là nạn nhân của hàng trăm
yếu tố bên ngoài; họ đáng thương hơn là
đáng giận và nên thương họ. Hơn ai hết,
chắc bây giờ cô Tư đang thấm điều này.
Chung quanh tôi ở đây, chung quanh cô Tư ở bên nhà, dường
như ai cũng biết gởi cái giận của ḿnh vào
đâu cho đúng chỗ. Dường như ai cũng biết
giận và biết thương, biết giận cái ǵ, biết
thương ai. Giận cái hành động chứ không giận
người th́ không đổ giận lên đầu
người khác bằng thân, bằng miệng. Tức là tạo
khoảng trống đó
thôi !
Tôi học được câu
chuyện này trong sách. Hăy tưởng tượng ta
đang chèo thuyền dạo chơi êm ả trên sông một
buổi chiều sương mù. Thuyền đang nhẹ trôi
như vậy th́, ô hay, bỗng hiện ra từ trong mù sương
một chiếc thuyền của ai cứ nhắm thẳng
vào thuyền ta mà xông tới. Choảng! Nó đâm vào ta rồi.
Giận quá, ta muốn la lối, chửi mắng một trận
nên thân, nhưng nh́n lại th́ thuyền kia trống trơn,
chẳng có ai trong đó. Làm ǵ bây giờ? Chửi đổng
trời đất một tiếng rồi cũng im thôi. Nhưng
ví thử bây giờ thuyền kia không trống mà có người
chèo, chuyện ǵ sẽ xảy ra? Trời đất sụp
đổ, xô xát, không chừng đổ máu. Cái ǵ làm
hai t́nh trạng khác nhau? Chỉ thế thôi: một bên có
người khác để ta trút cơn giận, một bên
chẳng có ai nên cơn giận tự tiêu. Vậy th́ phải
chăng hăy suy nghĩ về cái trống
th́ ḿnh làm chủ được cơn giận?
Cho nên các người học
thiền phải học ngồi. Học thở. Thở vào
th́ biết thở vào, thở ra th́ biết thở ra. Thở
như vậy để làm ǵ? Để chú tâm? Không hẳn.
Để rốt cuộc chỉ c̣n hơi thở mà không
c̣n người thở. Chỉ c̣n thở vào, chỉ c̣n
thở ra, như gió thổi qua cửa trống. Cái ǵ bên
ngoài cũng vào ra như vậy. Con chim hót trên mái nhà? Th́
tiếng chim đi vào, tiếng chim đi ra. Không có người
để thích thú: chà, con chim mùa xuân đă về. Cũng
không có người để bực dọc: chà, con chim
làm ồn quá không để cho người ta thở. Cái
ǵ trống th́ không vướng mắc. Cơn giận
cũng thế. Cơn giận đi vào, cơn giận
đi ra, như tiếng chim. Học thiền là học mở
cửa. Mở cửa cho tất cả đi vào, kể cả
cơn giận. Mở cửa cho tất cả đi ra, kể
cả chính ḿnh. Quên ḿnh đi là cứu cánh của học
thiền. Bởi v́ quên ḿnh th́ mới có tất cả.
Cái vỏ lúa không quên ḿnh, không làm trống
ḿnh đi, th́ cây lúa không mọc được. Khúc củi
không quên ḿnh đi th́ lửa không rực bốc. Có nhiều
khi khúc củi không chịu quên ḿnh: khi đó th́ không có
lửa, chỉ khói cay mắt. Lửa bốc lên không phải
từ gỗ, mà từ cái trống của gỗ. Cô Tư đâu có cần
theo đạo Phật, nhưng cô Tư biết trống
hơn bao nhiêu người học thiền. Có người
phỏng vấn cô về chuyện nhà văn thế này thế
kia, cô trả lời: "tôi vẫn không nghĩ ḿnh là
nhà này nhà nọ". Cô trống như vậy th́ khó
đánh cô lắm. Đánh vào khoảng trống th́ tự
ḿnh mất đà, đă không trúng ai mà c̣n ngă chúi. Hơn
thế nữa, cô biết cô trống th́ cô nh́n ai mà chẳng
thấy người đó cũng trống? Cô sẽ nghĩ:
đâu có ai đánh ḿnh! Ấy là một mớ thành kiến,
một mớ mê muội đang biểu diễn mấy
đường quyền đó thôi, có con cá nào đâu mà
chém cái thớt!
Thế là từ chuyện giận
của cô Tư tôi đă đi qua chuyện trống
của thiền mất rồi. Nhưng thiền và sáng tạo
nghệ thuật th́ có ǵ khác nhau đâu! Cả hai bên
đều nhắm vào cái chỗ trống
ấy! Đây, tôi kể chuyện nghệ thuật. Đời
xưa, có người thợ mộc vâng lệnh vua đẽo
một cái giá chuông. Ông đẽo tài t́nh thế nào mà
khi chuông đánh lên, tiếng ngân nga như đi vào tận
tâm can của cả thiên hạ. Hỏi ông bí quyết,
ông bảo: có ǵ đâu, tôi ăn chay nằm đất
cho ḷng thanh tịnh, rồi tôi quên mất lợi lộc
vua ban, quên mất thưởng phạt, quên cả triều
đ́nh chức tước, quên luôn thân thể tứ chi
của tôi, cứ thế tôi đi vào rừng, tôi ngắm
thân cây, ngắm thiên nhiên hiển lộ trong thân cây, lựa
cây nào tràn đầy thiên nhiên nhất, rồi sau đó,
sau đó, chỉ sau đó thôi, tôi mới mường
tượng ra cái giá chuông sẽ đẽo. Ông thợ mộc
vứt hết; ông vứt hết th́ ông mới có tất
cả, có tất cả thiên nhiên trong ông. Thiên nhiên đó
bắt gặp thiên nhiên cuồn cuộn trong thân cây, làm
sao chuông không ngân nga tiếng thần? Ông vứt hết, vứt
luôn ra khỏi đầu cái định kiến, cái chấp
trước về giá chuông; với cái đầu trống
trơn như vậy, giá chuông ông đẽo làm sao không
khác giá chuông của cả thiên hạ từ xưa đến
nay? Chuyện ấy, tôi kể lại từ ông Trang Tử.
Cùng nói chuyện nghệ thuật
cả th́ đời nay cũng vậy, bên Tây cũng vậy
thôi. Ai cũng biết những tranh vẽ cây nổi tiếng
của Matisse. Nhà danh họa ấy đă vẽ cây như
thế nào? Ông thú thực: bao nhiêu lần ông đă vẽ
cây nhưng chẳng lần nào thành công. Lúc đầu,
ông bê cả cái cây vào tranh, nghĩa là cái cây thế nào
th́ ông vẽ thế ấy. Kết quả làm ông nản,
v́ ông thấy tranh không có hồn, chẳng nói được
ǵ về mối cảm xúc của ông về cây. Tiếp
theo, ông cố đưa vào tranh chỉ t́nh cảm, xúc
động của ông mà thôi, nhưng ông lại bị
choáng ngợp trước vẽ đẹp của thân cây,
trước sức vóc lực lưỡng của thân
ấy và bí ẩn chứa đựng trong đó, đến
nỗi ông chỉ vẽ thêm được một hai cành
thôi rồi ngưng nửa chừng. Vậy mà, lạ thật,
khi ông nh́n cây trong lúc không có ư định vẽ th́ lại
thấy toàn thể cây từ thấp lên cao. Cứ thế,
dù cảm nhận được cây từ gốc đến
ngọn, hễ cầm cọ vẽ là ông bị thân cây
chiếm trọn đầu óc. Vẽ thân cây xong, đến
khi thêm cành lá, lá cành tuồng như chỉ để cắt
nghĩa đây là cái cây, chẳng đem lại chút rung
động nào. Măi hoài như vậy, rất lâu, hễ
động đến cành lá là y như ông bị dội
lui, rất khổ sở. Cho đến một hôm, không có ư định ǵ trước, ông vớ tập
giấy viết thư và thử vẽ cành lá bằng cách
đơn giản nhất: mỗi lúc cây từ từ hiện
ra dưới ng̣i bút, ông lại thấy lá cành mọc ra.
Đó là đoạn thư ông
viết cho người bạn tâm giao. Ông vẽ cảnh
không được v́ vướng t́nh, t́nh quá đầy.
Ông vẽ t́nh cũng không được v́ vướng cảnh,
cảnh rào rạc thần hồn. Đầy ắp t́nh,
đầy ắp cảnh, đầu ông lại c̣n đầy
ắp cái ư định vẽ. Chưa vẽ mà đầu
đă bị đóng khung trong ư định, làm sao bức
tranh vọt ra? Phải mở cửa cho nó! Phải làm trống cái đầu! Cho nên Matisse chỉ vẽ
được cây khi không có
ư định ǵ trước.
Ông viết rơ trong bức thư:
"Tôi nghe nói các ông thầy dạy vẽ bên Tàu dặn
học tṛ: vẽ cây, hăy có cái cảm giác trèo lên với
nó khi bắt đầu vẽ từ gốc". Làm sao
trèo lên dần dần với cây trong tranh nếu không sống
trọn vẹn với nó và chỉ với nó mà thôi? Làm
sao sống trọn vẹn với chỉ một ḿnh nó nếu
không vứt bỏ hết tất cả ra khỏi đầu,
nếu không làm trống cái
đầu?
Matisse viết thêm trong một
thư khác: để vẽ cây thực sự, đừng
bao giờ có "một h́nh ảnh đă tạo ra trước".
Ông giải thích: "Tôi không lư luận khi tôi vẽ: các
họa sư Trung Quôc bảo rằng khi vẽ cây phải
trèo lên với nó. Tôi cũng làm như vậy. Nhưng
đừng nói trong khi vẽ: tôi đang trèo lên với nó
đây và lư luận trên đó. Khi tôi làm một việc
ǵ, tôi không t́m kiếm, tôi chỉ cho". Matisse nói: chỉ
cho. Có khác ǵ các ông thiền sư đâu: chỉ làm, chỉ
ngồi, chỉ thở. Cho, làm, ngồi, thở là có. C̣n
tất cả là không. Từ đâu thổi tới phơi
phới ngọn gió trong tranh Matisse? Từ cái trống
đó. Ông thổ lộ:"H́nh như nỗi vui toát
ra trong tranh của tôi bây giờ nhiều hơn trước;
đó thực là điều mà tôi đă thử làm cách
đây năm mươi năm. Phải trải qua bấy
nhiêu năm tôi mới đạt được tŕnh độ
cho phép tôi nói được điều tôi muốn nói".
Diễn tả một cách khác,
cụ thể hơn, nhưng cùng trên một ư phải biết
vứt bỏ trong khi sáng tạo nghệ thuật, Picasso viết:"Ai
cũng có một dự trữ như nhau về năng
lượng. Người trung b́nh phung phí năng lượng
của họ bằng trăm ngh́n cách. Tôi, tôi dồn tất
cả sức lực của tôi vào một hướng mà
thôi: vẽ. Và tôi hy sinh tất cả mọi chuyện
khác v́ nó: hy sinh anh, hy sinh tất cả mọi người,
kể cả tôi". Kể cả tôi! Chỉ c̣n vẽ thôi. Người
vẽ cũng không c̣n. Cũng trống trơn. V́ không c̣n
người đứng vẽ nữa cho nên Picasso có thể
vẽ ba bốn giờ liên tục, không làm một cử
chỉ nào thừa. Có người hỏi ông đứng lâu
như thế có mệt không, ông lắc đầu: "Không.
Khi tôi làm việc, tôi để cái thân của tôi ngoài cửa,
như các người hồi giáo cất bỏ giày dép trước
khi vào giáo đường. Trong t́nh trạng đó, cái
thân chỉ nguyên vẹn hiện hữu dưới dạng
cây cỏ, và chính v́ vậy mà giới họa sĩ chúng
tôi thường sống rất lâu".
Giống hệt như thiền,
bí quyết của sáng tạo nghệ thuật là trở về
lại với cái đầu trống trơn, cái đầu
của đứa bé, cái sơ
tâm, cái đầu chưa hề bị ảnh hưởng
về bất cứ cái ǵ khác. Viết một câu văn
cũng vậy, một câu thôi, không người cầm bút
nào nảy ra được một ư hay, một tứ mới,
nếu không vứt bỏ đi hết những ǵ đă học,
đă đọc. Vậy th́ cô Tư giận ǵ, giận
ai, nếu người nào đó đổ tràn vào đầu
cô một trăm cái chữ "phải": phải thế
này, phải thế nọ? Người đó nói cái chuyện
ǵ đâu đâu, nào có liên quan ǵ đến chuyện viết
văn?
Trên kia, tôi nói: khi cơn giận
nổi lên, tôi cố cắt đứt nó bằng một
cử chỉ, một h́nh ảnh, một ư nghĩ, một
câu thơ, một câu kinh ... Bây giờ, giận chuyện
cô Tư, tôi cũng cắt đứt bằng một bài
thơ, bài thơ mà tôi vốn thích từ ngày c̣n đi học,
của Jacques Prévert, "Để
vẽ chân dung một con chim":